İsmail Hakkı SAYIN
Konu ile ilgili sözcük ve deyimleri ayrı bir başlık altına almamızın sebebi, bu kelimelerin Çardak’a mahsus olmasından değil, Çardak ağzındaki söyleniş biçimini kayda almaktır. Yoksa, Teyze, hala vb. gibi kelimeler Oğuz Türkçesinin konuşulduğu her yerde değişik vurgularla zaten kullanılmaktadır. Örnek vermek gerekirse, teyze kelimesinin Çardak ağzında aldığı şekil “dayza”veya “deeza”dır. “Dayza” kelimesinin Urfa ağzında da aynen muhafaza edildiğine şahit olduk.Bu gibi örnekleri çoğaltmak mümkündür. Türkçedeki akrabalık ve manevi yakınlığı ifade eden anne, baba, dayı, amca vb. kelimeler anonim olmakla birlikte bazılarının söylenişleri, Çardak ağzında farklılaşmış, bazıları da bugün unutulmuştur. Ki, bu kelimeler eskiden Türk halkları arasında yaygın olarak kullanılmalarına rağmen zamanla terk edilerek mahalli kelimeler haline gelmişlerdir.
İletişimin gelişmesi ve yaygınlaşması, mahalli ağız ve şivelerin zamanla unutulmasını kaçınılmaz kılmaktadır. Biz bu kelimelerin unutulmaması için kaydetmeyi uygun gördük.
Bibi: Hala. Özellikle yaşlı kadınlar için kullanılan bir hitap şeklidir. Bu günlerde artık hiç kullanılmıyor. Ör: Döndü bibi, Eşe bibi gibi.
Mama: Hala. Çardak ağzında “hala” kelimesi galiba son elli yıldır yoğun olarak kullanılmaktadır. Çardak ağzında “hala” yerine “mama” sözcüğü kullanılırdı. Şimdilerde yavaş yavaş bu kelime de unutuluyor.
Dayza: Teyze kelimesinin Çardak ağzında aldığı şekil. Genellikle Musalı ve Cemallı Mahallesi sakinlerince kullanılan bir kelimedir.
Deeza: Teyze. Koltukçulu mahallesi sakinlerince kullanılmaktadır. Kelimenin Çardakta iki farklı şekilde kullanılmasının sebebi, adı geçen mahalle halklarının değişik Türkmen boy ve oymaklarına mensup olmalarından kaynaklanmaktadır. Nitekim Musalı Mahallesini kuran Deli Musalı adlı cemaat, Bozulus Türkmen teşekkülüne dâhil olan Caberli aşiretinin bir koludur. Bu aşiret, Kütahya civarlarından Kerkük’e kadar olan bölgelerde perakende olarak yurt tutmuştur. “Dayza” kelimesinin Çardak ve Urfa dolaylarında aynı şekilde kullanılıyor olmasını, bu durum açıklamaktadır.
Emmi: Amca. “Emmi” kelimesi genellikle Türkmen asıllı cemaatler tarafından kullanılmaktadır. Kelimenin etimolojik kökeninin Arapça’da da aynı anlama gelen “ammi” kelimesi olması ihtimal dâhilindedir.
Bizim oğlan: “Birader”, “kardeş” anlamlarına gelen bir hitap şekli. Burada hitap edilenin adı, hitap eden tarafından genellikle bilinmediğinden bu şekilde hitap edilir.
Bizim kız: Yukarıdaki hitap şekli ile aynı şeyleri ifaden eder.
Gelin bacı: Yenge. Ağabey, amca ve dayı hanımları için yaşça küçük olan yeğen ve akrabalar tarafından kullanıldığı gibi, gelin yabancı ise bütün köyün yengesi olduğundan, gelinden küçük olan kimseler tarafından bir kullanılan bir hitap sözcüğüdür.
Bu bahsi kapatırken akrabalık ve manevi yakınlık ifade eden kelimeler hakkında birkaç söz söyleme gereğini duyduk.
Baba. Anadolu ağızlarında aynı anlamda kullanılan bu kelime, bazı yaşlılar için saygı ve manevi yakınlık için de kullanılmaktadır. Bazen hitap edilenin ismi ile birlikte ( Ali baba gibi), bazen de tek başına kullanılmaktadır.
Ana. İstanbul şivesinde “anne” biçiminde söylenen bu kelime, yerini artık “anne “ kelimesine bırakmaktadır. Yukarıda ifade edildiği şekilde yaşlı kadınlara saygı ifadesi olarak da kullanılmaktadır.
Aba. Yörük ve Türkmen ağızlarında “abıla”, İstanbul ağzında da “abla” şeklinde söylenen bu kelime büyük kız kardeşler için kullanıldığı gibi aile dışından olup yaşça büyük olan kadınlar için kullanılır.
Ağa. Ağabey anlamında kullanılan bu kelime, bu anlamıyla artık pek kullanılmamaktadır. Bu kelime de “aba” kelimesi gibi yaşça büyük erkekler için kullanılan bir hitap şeklidir.
Bacı. Anadolu’da yaydın olarak kullanılmasına rağmen Çardak’ta pek fazla kullanılmaz. Yaşça birbirlerine emsal olan kadınlar ile erkeklerin bir kadına hitap şeklidir.
Sebebini bilmiyoruz ama, eskiden karı koca birbirlerine isimleri ile hitap etmezlerdi. Birbirlerini çağırma gereği duyduklarında kadılar; “ülen”, gibi sözcüklerle, erkekler ise “ulan” vb. kelimelerle birbirlerine seslenirlerdi.
Bir kadın, kocasının ikinci eşi ise, ilki için “eşim” diye bahseder. Çardak’ta birden fazla kadınla evlenmek pek yaygın olmamakla birlikte bunun birkaç örneği mevcuttur.
Türk toplumunun tamamında görüldüğü gibi, yaşça büyük olanlara saygılı davranmak çok önemlidir. Kişinin, kendisinden yaşlı kimseler ile kan hısımlığı olmasa bile kesinlikle emmi, dayı, mama, hala, vb. sözlerle hitap etmesi saygı gereğidir. Aksi davranışlar kınanır, ayıplanır. Bu durum eskiden böyle idi, halen de böyledir.
13 Aralık 2010 Pazartesi
DEYİMLER
İsmail Hakkı SAYIN
Abdes piyoz etmemek: Kaale almamak, umursamamak.
Ak gıza hedik gara gıza düdük...
Açlığından çoban durup, kibarlığından hak istememek: (Çoban durmak: Ücret karşıliğında çobanlık yapmak.)
Adını deliye, götünü çalıya vermek..
Ağız yansılamak; bir kişinin konuşmasını alaylı bir şekilde tekrar etmek
Ak ak yuyup mor mor sermek..
Ak geçinin ger oğlaa...
Akıl olmayınca fikir neylesin, Abdi karı boşamış Bekir neylesin: Başkasının sıkıntılarına duyarsız kalmak.
Ala kuyruk: Riyakâr, ikiyüzlü.
Anadan ırafan (rahvan)
Anamın dayısı değil, kepeneğimin gıyısı değil...
Atlısı yayanı boz eşşeğe bindi...
Avını alıp tavını bırakmak...
Bireem bi: İyice..
Bir kesere kulp olmak..
Bıyığa bindirmek: Alaylı tebessüm, Muhatabını küçümseyerek tebessüm etmek.
Bulup da bunamak: Zorlukla elde ettiği birşeyi beğenmemek, küçümsemek. (Buradaki "bunama" kelimesindeki "n" sesi nazal "n" dir. Bunamak fiiliile ilgisi yoktur.)
Buldu buldu olmak...: Sonradan görmeleri nitelemek için kullanılan bir deyim.
Cayıradan düşmek: bir tehlike karşısında arkasına bakmadan kaçmak.
Cırıt Atmak: Oyun oynamak.
Culus olmak: Bir şeyin aniden ortadan yok olması.
Culus etmek: kimseye farkettirmeden yürütmek, çalmak
Çataynaş olmak: Sataşmak
Çalkotur etmek: Bir yeri kim var kim yok diye yoklamak.
Dep-düş etmek: 1. Karanlıkta yürüme 2. kör yürüyüşü
Dırca gelmek: Direnmek, karşı koymak.
Dikgilliş oynamak: Horoz Döğüşü yapmak.
Don durmak: (nazal "n" ile)Soğuk durmak, Umursamamak.
Efin tefin etmek: Bir şeyi sorumsuzca harcamak, israf etmek, gereksiz yere kullanmak, elden çıkarmak..
Emin sekin: Başına bir şey gelmeyeceğinden emin olarak. Rahatça.
Eğirdiğini yüne değişmek: "Dostlar alışverişte görsün" sözünün çardak ağzındaki ifadesi.
Ekmek torban kaldıydı. Hakkı olmayan bir şeyi almak ümidiyle gelen bir kişiyi küçümsemek amacıyla söylenen bir deyim.
Elin göñlü döndü ile dönede, bunun gönlü inek ile danada
Emin sekin: Hiç bir şeye aldırmadan, Özgüvenle bir işe girişmek.
Ev atmak, Yaz ve sonbaharda evlerde yapılan genel temizlik, sıva, badana, temizlik, vb.
Evelden yoğudu hırı, gonşuya tohandı şeri...
Evlenin ördü....Gün ortası,
Esiresiynen kösüresiynen anlatmak...
fasille gabah başga lafa bah...
Fıdıdım gibi: Yel gibi..
Fıkı deliğine sokmak: Sıkıştırmak, sorgulamak..
Fıs boğmadan: Sessizce, kimseye duyurmadan.
Gara dimi: Siyah renkli saten kumaş
Gırgı gıramaç...
Gede,gepre; çoluk çocuk.
Gıladeyi bozmak / bozmamak; Duruşu bozmak / bozmamak
Gıldır gıç; "Gıldır" sözcüğünün ne anlama geldiğini tespit edemedik. Çardak ağzında kullanıldığı tek yer bu deyimdir. "Gıç" yani "bacak" kelimesinde niteleme sıfatı olarak kullanılan bu sözcük, bir Burdur türküsünde "Gildır Gızı şeklinde geçmektedir
Godurdanmak: Bir şeye/bir kimseye kızarak kendi kendine konuşmak..
Govaşır etmek; kovalamak, uzaklaştırmak.
Göğ herif: Yaşlı, saçı sakalı ağarmış (kimse).
Göğe çirtik atmak: Yaramaz çocuklar için söylenen bir yakınma ifadesi.
Güpürdüm atmak... küçük çocukların kapalı bir mekanda koşuşturması.
Gulem Yollamak: Dargın olduğu birisine, bir başkası ile tehdit ve hakaret içeren mesaj göndermek.
Hak; Sözlük anlamının dışında, özellikle çobanlara, tahil olarak verilen yıllık ücret.
Hala gıla ağdırmak:Bir şekilde bir işi halletmek, yoluna koymak.
Hapırtısı kesilmek: Yorulmak, güçten, takatten düşmek.
Hatını hotunu gırmak:Dözmek, dayak atmak.
Hacı ehmedin ak deve, gelir géder yok deve..
Hayhırdım atmak...
Hededesini vermek: Haddini bildirmek. Şimdilerde pek kullanılmayan bu deyim, eskiden özellikle yaramazlık yapan çocuklar için kullanılırdı.
Hep deli hüp deli beşikdeki cip deli..
Hergün gelen soğan gibi, ayda gelen doğan gibi...
Hırtış yığını; Çar-çaput yığını
Hış etmek: 1. Bir oyunda rakibi eze eze yenmek. 2. Birisini evire çevire dövmek.
Hış Olmak: Çok yorulmak.
Hış gibi: Meyvesi bol ağaç.
Heng etmek: Kavga, gürültü etmek. Farsça “hengâme” sözcüğünden geçmiştir. Sık kullanılan bir sözcük değildir. Özellikle gelin kaynana kavgaları için kullanılırdı.
Hoha dayağı: Bir veya birkaç kişinin bir kişiyi evire çevire dövmesi.
Horavlanmak; Sinirlenmek, asabileşmek
Irafda ışılıyanı yok, damda muşuluyanı yok: Fakir, Evde kullanılacak tabak çanağı yok, ahırda ineği danası yok anlamında kullanılır
İpden özengi, tahdadan gılıç.. Önemsiz, değersiz..
İkiüzlekci: Riyakar..
İlaç keferaç...
İpli ali, kazıklı veli...: Uğursuz, işe yaramaz, tehlikeli kişiler için söylenen bir deyim.
İvil ivil işlemek; Ev işlerini maharetle gören genç kızlar için kullanılan bir deyim.
Katön etmek: Önüne katıp kovalamak.
Kepenekle ürküt, çomakla say.Niteliksiz çokluk /çoğunluk ifade eden bir deyimdir.
Kılığına bakmayıp Hasan Dağına oduna gitmek: Üstesinde gelemeyeceği bir işe sarılmak.
Kovaşır etmek : Kovmak, kovalamak.
Köpek döğenlik etmek; Eleştirilen bir kimsenin leyhinde konuşmak, arka çıkmak.
Köpek osurdukça yalan söylemek: Yalan söylemeyi alışkanlık haline getirenler için kullanılır..
Kopçak çalmak: Olmayacak bir şeyin peşinde koşmak
Kara çalmak: İftira atmak
Kazan asmak; (çamaşır yıkamak amacıyla) Su ısıtmak amacıyla kazanı ateşe koymak.
Lafından sıtarasız; Konuşmasıyla etrafındakileri rahatsız eden kimse.
Lök gibi: Ağır,heybetli. Lök, heybetli erkek develere verilen isimdir. Lök gibi oturmak deyimi halen kullanılmaktadır.
Mani mani oynatmak: Davranışlarıyla ebeveynine nazlanan çocuk.
Mah gibi bakmak; Bön bön bakmak.
Maskara etmek; Rezil rüsva etmek.Sözlük anlamı "hile, aldatma, düzen" olan bu sözcük Çardak ağzında, revaçta olan bir şeyi kötülemek amacıyla kullanılır. Tilkinin erişemediği salkıma ham demesi gibi.
Mekr atmak: kötülemek, küçümsemek..
Mehel görmek: Layık görmek.., yaraşır..
Mahmutgazide sığır güdüp Esebeyde hak toplamak: Hak ettiği ücretini başka kişilerden veya başka yerlerde aramak.
Muhal dâve; Boş uğraş. Sonuç alınamayacak bir işle meşgul olmak
Muhal sürmek; Sonuç alınamayacak bir iddiayı sürdürmek.
Nuh eşşeği: Çalışmaktan başka bir şey düşünmeyen kimseler için söylenen bir deyimdir.
Ocağa aş vurmak; "Kazan asmak" deyiminde olduğu gibi burada da yemek yapmak için tencereyi ateşe / ocağa koymayı ifade eder.
O değerlikten (deerlikten) gelmek; Yapılmaması gereken bir hareketi yapıp yapmamış gibi davranmak. Saman altından su yürütmek.
Oğul uşak bit yavşak: Cümbür cemaat deyiminin Çardak ağzında biraz hafife alınmış ifadesi.
Onmadık gevurun eşeği meyhaneye sapar.. İşlerin yolunda gitmediğini ifade eden bir deyimdir.
Osurağı cinili: Sinirli, asabi.
O zamanın behrinde: O günün şartlarında.
Örü hayvanı: Yavaş hareket eden, vurdum duymaz, hiçbir şeyi umursamayan kişiler için kullanılan bir deyimdir. “Örü” sözcüğü Arapça otlar anlamındaki “er’a” kelimesinden gelmiş olmalıdır. Buradan hareketle, örü hayvanı deyiminin mera’da yani otlakta yayılan hayvan anlamı çıkarılabilir.
Yurt Ansiklopedisine göre “örü” şap madeni demektir. Örü hayvanı da, maden ocağından şap cevheri çıkaran hayvan, bir diğer deyişle eşek olmalıdır. Maden ocağından cevher çıkaran hayvanın yavaşlığına bakarak yavaş hareket eden insanlara da bu yakıştırma yapılmış olsa gerektir.
Pine vermek: 1. Bir kişinin başına gelen kötü bir olaya sevinmek. 2. Ayıplamak, kınamak.
Püsen püsen kar yağması: Karın lapa lapa yağması anlamında kullanılır.
Sakala göre tarak vurmak..Damara göre şerbet vermek.
Sarı gülün yaprağı, gelin kaynananın toprağı...
Silik üz (silik yüz): Hakaret amaçlı kullanılan bu deyimin anlamını tespit edemedik. "Karaktersiz / kişiliksiz" gibi bir anlam taşıyor olması da mümkündür.
Siyim siyim ağlamak; sessizce göz yaşı dökmek.
Sendür sündür yürümek; Bir hastalıktan veya sarhoşluktan dolayı düşecekmiş gibi yürümek.
Sol Durmak: Bir kişiye karşı soğuk ve ilgisiz davranmak.
Soma sığırı: Örü hayvan ile hemen hemen aynı anlamı taşıyan hakaret ifadesidir. Deyimin aslının Soma sığırı değil de “su sığırı” yani manda olması da pek muhtemeldir.
Siyim siyim ağlamak: Sessizce, gözyaşı dökmek, sessizce ağlamak.
Sıvağını çalmak: Arka çıkmak, kollamak, birisini kusurlarını örterek övmek.
Takadan almak..Aniden etrafın sarılması.
Tavşanı dağa ağdırıp ardından tazı çullamak. Tavşana kaç, tazıya tut.
Tek durmak. Yaramazlık yapmamak, uslu durmak. (Çocuklar için kullanılır)...
Tek duranın teknesi yarılmaz; Uslu duranın başı ağrımaz.
Tingeden düşmek: bir söze veya bir harekete aniden, beklenmeyecek bir şekilde tepki vermek.
Top dövmek:; Birisine arka çıkmak.
Topa dikmek..Hedefe almak.
Tun tun itmek..Bir daha dönmemek üzere evini / yurdunu terk etmek
Ulitgin (ulu yitkin) etmek; Kaybetmek. Bu deyimin Onikiimamcı şiâ'nın "Gaybubet- i Kübra" kavramı ile bir ilgisi var mıdır bilmiyoruz. Ancak Çardak ağzında böyle bir deyimin olması bize oldukça ilginç geldi.
Yanazına çekmek : Bir sözü kasıtlı olarak ters anlamak veya ters yorumlamak.
Yer yaz olmak; Yaşanılan ortamın (evin) darmadağınık olması hali.
Yeraar: "Yere gir" şeklindeki bedduanın Çardak ağzındaki telaffuzu
Abdes piyoz etmemek: Kaale almamak, umursamamak.
Ak gıza hedik gara gıza düdük...
Açlığından çoban durup, kibarlığından hak istememek: (Çoban durmak: Ücret karşıliğında çobanlık yapmak.)
Adını deliye, götünü çalıya vermek..
Ağız yansılamak; bir kişinin konuşmasını alaylı bir şekilde tekrar etmek
Ak ak yuyup mor mor sermek..
Ak geçinin ger oğlaa...
Akıl olmayınca fikir neylesin, Abdi karı boşamış Bekir neylesin: Başkasının sıkıntılarına duyarsız kalmak.
Ala kuyruk: Riyakâr, ikiyüzlü.
Anadan ırafan (rahvan)
Anamın dayısı değil, kepeneğimin gıyısı değil...
Atlısı yayanı boz eşşeğe bindi...
Avını alıp tavını bırakmak...
Bireem bi: İyice..
Bir kesere kulp olmak..
Bıyığa bindirmek: Alaylı tebessüm, Muhatabını küçümseyerek tebessüm etmek.
Bulup da bunamak: Zorlukla elde ettiği birşeyi beğenmemek, küçümsemek. (Buradaki "bunama" kelimesindeki "n" sesi nazal "n" dir. Bunamak fiiliile ilgisi yoktur.)
Buldu buldu olmak...: Sonradan görmeleri nitelemek için kullanılan bir deyim.
Cayıradan düşmek: bir tehlike karşısında arkasına bakmadan kaçmak.
Cırıt Atmak: Oyun oynamak.
Culus olmak: Bir şeyin aniden ortadan yok olması.
Culus etmek: kimseye farkettirmeden yürütmek, çalmak
Çataynaş olmak: Sataşmak
Çalkotur etmek: Bir yeri kim var kim yok diye yoklamak.
Dep-düş etmek: 1. Karanlıkta yürüme 2. kör yürüyüşü
Dırca gelmek: Direnmek, karşı koymak.
Dikgilliş oynamak: Horoz Döğüşü yapmak.
Don durmak: (nazal "n" ile)Soğuk durmak, Umursamamak.
Efin tefin etmek: Bir şeyi sorumsuzca harcamak, israf etmek, gereksiz yere kullanmak, elden çıkarmak..
Emin sekin: Başına bir şey gelmeyeceğinden emin olarak. Rahatça.
Eğirdiğini yüne değişmek: "Dostlar alışverişte görsün" sözünün çardak ağzındaki ifadesi.
Ekmek torban kaldıydı. Hakkı olmayan bir şeyi almak ümidiyle gelen bir kişiyi küçümsemek amacıyla söylenen bir deyim.
Elin göñlü döndü ile dönede, bunun gönlü inek ile danada
Emin sekin: Hiç bir şeye aldırmadan, Özgüvenle bir işe girişmek.
Ev atmak, Yaz ve sonbaharda evlerde yapılan genel temizlik, sıva, badana, temizlik, vb.
Evelden yoğudu hırı, gonşuya tohandı şeri...
Evlenin ördü....Gün ortası,
Esiresiynen kösüresiynen anlatmak...
fasille gabah başga lafa bah...
Fıdıdım gibi: Yel gibi..
Fıkı deliğine sokmak: Sıkıştırmak, sorgulamak..
Fıs boğmadan: Sessizce, kimseye duyurmadan.
Gara dimi: Siyah renkli saten kumaş
Gırgı gıramaç...
Gede,gepre; çoluk çocuk.
Gıladeyi bozmak / bozmamak; Duruşu bozmak / bozmamak
Gıldır gıç; "Gıldır" sözcüğünün ne anlama geldiğini tespit edemedik. Çardak ağzında kullanıldığı tek yer bu deyimdir. "Gıç" yani "bacak" kelimesinde niteleme sıfatı olarak kullanılan bu sözcük, bir Burdur türküsünde "Gildır Gızı şeklinde geçmektedir
Godurdanmak: Bir şeye/bir kimseye kızarak kendi kendine konuşmak..
Govaşır etmek; kovalamak, uzaklaştırmak.
Göğ herif: Yaşlı, saçı sakalı ağarmış (kimse).
Göğe çirtik atmak: Yaramaz çocuklar için söylenen bir yakınma ifadesi.
Güpürdüm atmak... küçük çocukların kapalı bir mekanda koşuşturması.
Gulem Yollamak: Dargın olduğu birisine, bir başkası ile tehdit ve hakaret içeren mesaj göndermek.
Hak; Sözlük anlamının dışında, özellikle çobanlara, tahil olarak verilen yıllık ücret.
Hala gıla ağdırmak:Bir şekilde bir işi halletmek, yoluna koymak.
Hapırtısı kesilmek: Yorulmak, güçten, takatten düşmek.
Hatını hotunu gırmak:Dözmek, dayak atmak.
Hacı ehmedin ak deve, gelir géder yok deve..
Hayhırdım atmak...
Hededesini vermek: Haddini bildirmek. Şimdilerde pek kullanılmayan bu deyim, eskiden özellikle yaramazlık yapan çocuklar için kullanılırdı.
Hep deli hüp deli beşikdeki cip deli..
Hergün gelen soğan gibi, ayda gelen doğan gibi...
Hırtış yığını; Çar-çaput yığını
Hış etmek: 1. Bir oyunda rakibi eze eze yenmek. 2. Birisini evire çevire dövmek.
Hış Olmak: Çok yorulmak.
Hış gibi: Meyvesi bol ağaç.
Heng etmek: Kavga, gürültü etmek. Farsça “hengâme” sözcüğünden geçmiştir. Sık kullanılan bir sözcük değildir. Özellikle gelin kaynana kavgaları için kullanılırdı.
Hoha dayağı: Bir veya birkaç kişinin bir kişiyi evire çevire dövmesi.
Horavlanmak; Sinirlenmek, asabileşmek
Irafda ışılıyanı yok, damda muşuluyanı yok: Fakir, Evde kullanılacak tabak çanağı yok, ahırda ineği danası yok anlamında kullanılır
İpden özengi, tahdadan gılıç.. Önemsiz, değersiz..
İkiüzlekci: Riyakar..
İlaç keferaç...
İpli ali, kazıklı veli...: Uğursuz, işe yaramaz, tehlikeli kişiler için söylenen bir deyim.
İvil ivil işlemek; Ev işlerini maharetle gören genç kızlar için kullanılan bir deyim.
Katön etmek: Önüne katıp kovalamak.
Kepenekle ürküt, çomakla say.Niteliksiz çokluk /çoğunluk ifade eden bir deyimdir.
Kılığına bakmayıp Hasan Dağına oduna gitmek: Üstesinde gelemeyeceği bir işe sarılmak.
Kovaşır etmek : Kovmak, kovalamak.
Köpek döğenlik etmek; Eleştirilen bir kimsenin leyhinde konuşmak, arka çıkmak.
Köpek osurdukça yalan söylemek: Yalan söylemeyi alışkanlık haline getirenler için kullanılır..
Kopçak çalmak: Olmayacak bir şeyin peşinde koşmak
Kara çalmak: İftira atmak
Kazan asmak; (çamaşır yıkamak amacıyla) Su ısıtmak amacıyla kazanı ateşe koymak.
Lafından sıtarasız; Konuşmasıyla etrafındakileri rahatsız eden kimse.
Lök gibi: Ağır,heybetli. Lök, heybetli erkek develere verilen isimdir. Lök gibi oturmak deyimi halen kullanılmaktadır.
Mani mani oynatmak: Davranışlarıyla ebeveynine nazlanan çocuk.
Mah gibi bakmak; Bön bön bakmak.
Maskara etmek; Rezil rüsva etmek.Sözlük anlamı "hile, aldatma, düzen" olan bu sözcük Çardak ağzında, revaçta olan bir şeyi kötülemek amacıyla kullanılır. Tilkinin erişemediği salkıma ham demesi gibi.
Mekr atmak: kötülemek, küçümsemek..
Mehel görmek: Layık görmek.., yaraşır..
Mahmutgazide sığır güdüp Esebeyde hak toplamak: Hak ettiği ücretini başka kişilerden veya başka yerlerde aramak.
Muhal dâve; Boş uğraş. Sonuç alınamayacak bir işle meşgul olmak
Muhal sürmek; Sonuç alınamayacak bir iddiayı sürdürmek.
Nuh eşşeği: Çalışmaktan başka bir şey düşünmeyen kimseler için söylenen bir deyimdir.
Ocağa aş vurmak; "Kazan asmak" deyiminde olduğu gibi burada da yemek yapmak için tencereyi ateşe / ocağa koymayı ifade eder.
O değerlikten (deerlikten) gelmek; Yapılmaması gereken bir hareketi yapıp yapmamış gibi davranmak. Saman altından su yürütmek.
Oğul uşak bit yavşak: Cümbür cemaat deyiminin Çardak ağzında biraz hafife alınmış ifadesi.
Onmadık gevurun eşeği meyhaneye sapar.. İşlerin yolunda gitmediğini ifade eden bir deyimdir.
Osurağı cinili: Sinirli, asabi.
O zamanın behrinde: O günün şartlarında.
| Öğünme çörtük, seni de gördük. |
Örü hayvanı: Yavaş hareket eden, vurdum duymaz, hiçbir şeyi umursamayan kişiler için kullanılan bir deyimdir. “Örü” sözcüğü Arapça otlar anlamındaki “er’a” kelimesinden gelmiş olmalıdır. Buradan hareketle, örü hayvanı deyiminin mera’da yani otlakta yayılan hayvan anlamı çıkarılabilir.
Yurt Ansiklopedisine göre “örü” şap madeni demektir. Örü hayvanı da, maden ocağından şap cevheri çıkaran hayvan, bir diğer deyişle eşek olmalıdır. Maden ocağından cevher çıkaran hayvanın yavaşlığına bakarak yavaş hareket eden insanlara da bu yakıştırma yapılmış olsa gerektir.
Pine vermek: 1. Bir kişinin başına gelen kötü bir olaya sevinmek. 2. Ayıplamak, kınamak.
Püsen püsen kar yağması: Karın lapa lapa yağması anlamında kullanılır.
Sakala göre tarak vurmak..Damara göre şerbet vermek.
Sarı gülün yaprağı, gelin kaynananın toprağı...
| Seyriyip
gelmek (Seeriip gelmek); Aniden çıkagelmek Sıvağını çalmak; Kabahatini örtme çabası. |
Siyim siyim ağlamak; sessizce göz yaşı dökmek.
Sendür sündür yürümek; Bir hastalıktan veya sarhoşluktan dolayı düşecekmiş gibi yürümek.
Sol Durmak: Bir kişiye karşı soğuk ve ilgisiz davranmak.
Soma sığırı: Örü hayvan ile hemen hemen aynı anlamı taşıyan hakaret ifadesidir. Deyimin aslının Soma sığırı değil de “su sığırı” yani manda olması da pek muhtemeldir.
Siyim siyim ağlamak: Sessizce, gözyaşı dökmek, sessizce ağlamak.
Sıvağını çalmak: Arka çıkmak, kollamak, birisini kusurlarını örterek övmek.
Takadan almak..Aniden etrafın sarılması.
Tavşanı dağa ağdırıp ardından tazı çullamak. Tavşana kaç, tazıya tut.
Tek durmak. Yaramazlık yapmamak, uslu durmak. (Çocuklar için kullanılır)...
Tek duranın teknesi yarılmaz; Uslu duranın başı ağrımaz.
Tingeden düşmek: bir söze veya bir harekete aniden, beklenmeyecek bir şekilde tepki vermek.
Top dövmek:; Birisine arka çıkmak.
Topa dikmek..Hedefe almak.
Tun tun itmek..Bir daha dönmemek üzere evini / yurdunu terk etmek
Ulitgin (ulu yitkin) etmek; Kaybetmek. Bu deyimin Onikiimamcı şiâ'nın "Gaybubet- i Kübra" kavramı ile bir ilgisi var mıdır bilmiyoruz. Ancak Çardak ağzında böyle bir deyimin olması bize oldukça ilginç geldi.
Yanazına çekmek : Bir sözü kasıtlı olarak ters anlamak veya ters yorumlamak.
Yer yaz olmak; Yaşanılan ortamın (evin) darmadağınık olması hali.
Yeraar: "Yere gir" şeklindeki bedduanın Çardak ağzındaki telaffuzu
12 Aralık 2010 Pazar
ÇARDAK TÜRKMENLERİNİN KULLANDIKLARI, ÖZEL SÖZCÜK VE DEYİMLER.
Genel Türkçe sözlükte yer alsa da, Çardak halkının eskiden veya halen seyrek olarak kullanmakta olduğu bazı özel sözcük ve deyimleri de, unutulmamaları için burada kaydetmeyi uygun gördük
Bu kelime ve deyimler, çocukluğumuzdan beri zihnimizde yer eden, Çardak dışında pek duymadığımız, ama yüzde yüz Türkçe olan yerel kelimelerdir. Eş anlamlıları, Anadolu’nun diğer şive ve ağızlarında elbette bulunmaktadır.
Acışmak: İmrenmek, kıskanmak.
Alayga: Kişiyi aşağılayıcı lakap. “Alayga asmak” şeklinde kullanılır.
Annaç: Bir şeyin karşısı. Örneğin “anacımda durma” deniliyorsa “ karşımda durma” demektir. Yer Tarif ederken, “ direğin annacında” deniliyorsa, “direğin karşısında” demektir.
Akıbat: Avukat.
Aralaş: Uzaklaş, defol..
Aruğru: Oh olsun!
Avırt: Yanak
Avayıt: Bir düğüne davetiye karşılığında götürülen para veya kap kacak şeklindeki hediye..
Azaysız: Kural tanımaz, deli dolu.
Birçek: Başın, öne yakın yan taraflarından aşağıya sarkan uzun saç. Bu kelime de kadın küfürlerinin ana malzemelerindendir. Kelime, Çardakta bugün pek kullanılmamakla birlikte Doğu Anadolu ve Azerbaycan ağızlarında hale kullanılmaktadır.
Buymak: Donma derecesinde üşümek,
Böğü: Zehirli örümcek.
Başdak: Bu kelimenin asıl anlamını şimdilik tesbit edemedik. Ancak olumsuzluk ifade eden "başdaksız" şeklinde günlük konuşmalarda kullanılmaktadır. Buradan hareketle kelimenin terbiyesiz, saygısız, küstah vb. anlamlar taşıdığı söylenebilir.
Başdil: Kara büyü. Nasıl yapıldığı ayrı bir otantik tetkik mevzuudur. Başdil ile, bir ailenin bireylerinin birbirlerine düşman haline getirilebileceği, kişiyi çaresiz derde düşürebileceği vb. etkileri olduğuna inanılır. Hiç kimse yapanı da yaptıranı da hoş karşılamaz, ama yapmaktan ve yaptırmaktan da asla geri durmazlar.
Boduç: Küçük su testisi.
Böörek: Böbrek.
Büğlü: Trompet. Pistonlu, nefesli bir müzik aleti. Çardak düğünlerinde klarnet ile birlikte kullanılmakta idi. Bu gün kullanılmıyor. Bu çalgıyı düğünlerde Avdanlı Osman Sarı çalardı.
Buy: Tek başına herhangi bir anlamı olmayan bu sözcük, kısa dua ve beddualarla birlikte kullanıldığında ifadeye içtenlik katar. Ör: “Buy yerler yesin”, veya; “buy kurban olum” gibi.
Bodiye: Okul önlüğü
Calacabbar: Bir işe şevkle sarılan, becerikli, çalışkan kimseleri nitelemek amacıyla kullanılan bir kelimedir.
Calba: Bir tür ada çayı. Kaynatılarak elde edilen suyu, özellikle hayvanların harici yaralarında mikrop öldürücü olarak kullanılır.
Cıdır: Yüzde sivilceden, ellerde ise soğuktan çatlama ile oluşan yaralar.
Cıbır: Maddi hiçbir şeyi olmayan, her şeyini kaybetmiş kişi.
Cığışdak: Sarı çiçekli, parlak yapraklı bir bitkinin adı..
Cımbıldak: 1. Sözünde durmayan, sözüne güvenilmeyen erkek. 2. Hareketleri dengesiz ve kadınsı erkek.
Cırbık: Yağmur altında sırılsıklam olmak. “Cırbığı çıkmak” şeklinde kullanılır.
Cırganak: Meyve veya sebzenin ezilerek çıkarılan suyu.
Cimcirmek: Çimdiklemek
Civ: Kir, pasak. Temiz ve tertipli olmayan kadınlar için “civli” şeklinde kullanılır.
Cöh: Eli açık, cömert. Zıt anlamlısı: "Deşci"
Cusut: Kurnaz, içten pazarlıklı..
Çaça: Kadın ile erkek arasında gayrı meşru ilişki için aracılık yapan kimse. Muhabbet tellalı.
Çalmak: Müzik aleti çalmak, hırsızlık yapmak gibi eylemleri ifade eden bu kelimenim yalnızca Çardak ağzında olmak üzere yüklendiği iki anlam daha vardır 1. Peynir, yoğurt gibi süt ürünlerini mayalamak anlamında “pendir çalmak, yoğurt çalmak”, 2. Yaraya merhem sürmek anlamında “melhem çalmak” tabirleri kullanılır.
Çeçeron veya çaçaron: Yaramaz, haylaz, kavgacı çocuk.
Çenet: İki bacak ile gövdenin birleştiği yer. “Çenedini ayırmak” iki bacağından tutup vücudu ikiye ayırmak anlamındadır.
Çelmik: Çeçin gözer ile elenmesinden sonra elekten geçmeyen ot, çöp, başaktan oluşan iri samana verilen ad. Çelmik, tekrar döven ile sürülür, çeç yapılarak savrulur. Çelmikten bu şekilde elde edilen arpa buğday, harmanda çalışan kadın ve çocukların hakkıdır. Bakkala verilir, karşılığında, lokum, bisküvi, şeker, çerez alınarak topluca yenir.
Çelen: Toprak örtülü binaların çatılarının en uç kısmı, saçak
Çiğin: Omuz
Çitim veya çirtim: Üzüm salkımından koparılan parça.
Çimişdekli: Henüz yetişme çağında olan neşeli ve hafifmeşrep tavırlı kız çocukları için kullanılan bir sıfat, Civelek.
Çimkeşmek: Vücutta bir yerin kaşınma hissi vermesi.
Çıngı: Kıvılcım
Çömçe: Büyük ağaç kepçe,
Daralemet: Alelacele...
Dayfalmak: Bayılmak, fenalık geçirmek..
Deşçi: Eli sıkı, cimri, nekes. Zıt anlamlısı: "Cöh"
Denelemek: Fazla miktarda arpa, buğday gibi tahıl yiyen küçükbaş hayvanlarda görülen bir sindirim rahatsızlığı.
Deezirmek: Deydirmek, dokundurmak...
Dırtlı: Dertli, hastalıklı..
Dincelmek: Dinlenmek, Yorgunluk atmak.
Dilbaşı: Dil üzerinde oluşan ağrılı kabarcıklar..
Duluk: Şakak. Başın alın ile kulaklar arasında kalan kısmı.
Dığan: Bakırdan yapılmış, iki kulplu, fazla derin olmayan, mutfak gereci. Genellikle süt pişirme işleminde kullanılır.
Düğlek : Küçük kavun.
Dümbürdüdük: 1. Herkesin aynı konuda dedikodu yapması. yaygın dedikodu. 2. Halkın diline düşmek. (Dümbürdüdük olmak şeklinde kullanılır.)
Ellik: Eldiven
Efreeç: Saç üzerinde yufka ekmek pişirmek için kullanılan nesne. Genel olarak çırasız çam tahtasından yapılır.
Enki: Elindeki, önündeki
Evelik: Efelek denilen yabani lahananın Çardak ağzındaki söyleniş biçimi.
Fıcıtmak: Sert şekilde fırlatıp atmak, yere çarpmak.
Fıdıdım: Hızlı hızlı yürümek..
Fıydırmak: Fırlatıp atmak.
Fınıkdırmak: Panikletmek, korkutup sindirmek.
Fışkı : Ahırın temizlendikten sonra, hayvanların ıslak veya rutubetli zeminle temas etmeden yatmaları için zemine yayılan çürük saman vb. şeyler.
Gah: İçinde yağmur suyu biriken taş veya kaya oyuğu. “Kak”
Gaysak: 1.Yara üzerinde oluşan kabuk. 2. Toprak üzerinde oluşan kabuk.
Gavırga: Kavrulmuş mısır, buğday.
Gapınmak: Para bulmak için çabalamak. "Gar gar gapınmak" şeklinde kullanılır.
Gavlamak: 1. Yara üzerinde oluşan kabuğun kendiliğinden kalkması. 2. Toprağın çatlaması.
Gav: 1. Kolay tutuşan bir mantar türü. Kibritin az bulunduğu zamanlarda ateş elde etmek için kullanılırdı. 2. Birinin aleyhinde yapılan dedikodunun ilgiliye duyurulması. ("Gav vermek" şeklinde kullanılır.)
Gede: 1.Yetim, babası ölmüş çocuk 2. Zavallı, fakir
Geez: Galiba, herhalde anlamlarında kullanılır.
Gezek: Meraya çıkarılan buzağı sürüsü.
Gılade: Ayar, duruş.. (Ör.:Gıladeyi bozmamak.)
Gemcinmek: Aşırı istek duymak.
Gırgı: Yakacak olarak kullanılan ince dal kırıkları,
Gicişmek: Kaşınmak. Özellikle alerjik kaşıntılar için kullanılır.
Gicirtgen: Isırgan otu. Yukarıda verdiğimiz “gicişmek” fiili ile “gicirtgen” Otunun ilgisi vardır.
Göbelek: Mantar
Göverti: Yeşillik, Sebze.
Gör: Mezar. Farsça mezar anlamındaki “gor” kelimesinin Çardak Ağzındaki söyleniş biçimidir. Çok para kazanma hırsı olanlar İçin “ görüne mi götürecek” denilerek eleştirilir. Ayrıca kadın. Küfürlerinin ana malzemeleridir. “ Babanın görüne….. “ gibi
Gözer: Genellikle büyükbaş hayvan derisinden yapılan, geniş gözenekli büyük elek. Çeç elemede kullanılır.
Gübür: Süprüntü, süpürgenin topladığı atıklar.
Gücene: 1. Çok gayret sarf ederek, zahmetle. 2. En sonunda.
Gücürgenmek: Bir işi isteksizce yapmak.
Güpürdüm: Koşuşdurmak.
Gudi: 1. Kısa boylu ve şişman kimseleri nitelemekte kullanılan bir deyim. 2. Yuvarlak bir taş ve bu taş ile oynanan bir çocuk oyununun adı.
Gubarmak: 1. Hindilerin kabarmasına verilen isim. 2. Gururla kasılmak.
Haranı: Kapaklı, büyük bakır tencere. Ekmek muhafazası için yakın zamanlara kadar kullanılmıştır.
Haşa: İçine un, buğday konulan çok büyük çuval. Genellikle tezgâhlarda koyun yünü veya keçi kılından dokunurdu.
Hayhırdım: 1.Haykırmak. 2. Bağırış, çağırış
Havıt: Hamut, Deve semeri.
Heng: Kavga, gürültü
Hırışmak: Bir işi yapmamakta direnmek, inat etmek..
Hızan: Çocuk. Çardak'taki yaygın kullanılış şekli çoluk çocuk, ailecek anlamında "hızancak"tır.
Hökütmek: Tartışma esnasında sert bir ses tonuyla rakibe çıkışmak, azarlamak...
Höykürmek: 1. Bağırarak abartılı bir şekilde ağlayıp sızlamak.2. Zikir ayinlerinde “hu” çekmek.
Ihı: Aha, işte (işaret zamiri)
“Ir”mak: Bu kelimenin akarsu, nehir anlamlarına gelmediğini göstermek için tırnak içinde verdik. “Ir”mak fiili, Çardak ağzında “yok etmek, ortadan kaldırmak anlamlarında, özellikle beddualarda kullanılan bir kelimedir. Ör; “Karaltıların ırılsın”, karaltılarını ırım” gibi.
Iskıtmak: Yalvartmak,
İlistir: Madeni süzgeç, mutfak gereci
İnnebide: Hünnap.
İtaa: Üzerine senit konarak yufka ekmeği yapılan yaygı. Genellikle yünden özel olarak dokunur, genç kızların çeyizlerine konurdu.
İlaan: “Leğen”in Çardak ağzında söylenişi. Bu leğen, Silindir şeklinde, 75, 80 cm. çapında ve 30 cm yüksekliğinde bakırdan yapılmıştır. Genellikle hamur yoğurmak için kullanılır.
Kargaşan: Toprak altında yetişen ve patates gibi yumru şeklinde büyüyen bir mantar türü
Kabayel: Lodos. Yağmur getiren nemli ve ılık rüzgar rüzgâr.
Karakavık: Yaprakları ve etli kök-gövdesi salata olarak yenen bir yabani bitki türü (Karakavuk)
Kartmak: Baştaki yaraların kabuğu. “Kel kartmaklı” şeklinde aşağılama amacıyla kullanılır.
Kéeri: Sonra, Bundan keeri: Bundan sonra.
Kelep: Yere parelel, yatay.
Kelik: Terlik.
Kelgem: Balgam.
Kemrişmek: Daha çok eşek ve atların birbirlerin tımar etmeleri.
Kıç: Bacak.
Kıypıtmak: sevmediği biri ile karşılaşmamak için yan yola sapmak.
Kıytarık: Aralık. Özellikle kapı için Kıytarık koymak şeklinde kullanılır.
Kopmak: Koşmak, seğirtmek.
Kova: Taban suyunun yakın olduğu yerlerde yetişen, ucu dikenli ve boru şeklinde yaprakları olan bir bitki türü. Toprak damların örtülmesinde, pardı ile örtü toprağının arasına konur. Bu suretle pardının toprakla temas ederek çürümesi önlenir.
Könçek: Don. (iç giysisi anlamında)
Köpürek: Köpük,
Kötev: İyi bir şey olmadığı beddualarda kullanılmasından anlaşılan bu kelimenin anlamını tesbit edemedik. Çardak ağzında “kötevler ye” şeklinde beddua kelimesi olarak halen kullanılmaktadır. dert, çor vb. anlamlar taşıdığı söylenebilir.
Kösdü: 1. Köstebek. 2. Vücutta kendiliğinden oluşan iltihaplı yaralar.
Kösevi: Bir tarafı yanmış köz halindeki odun.
Köşek: Deve yavrusu.
Kubuz: Palavra, yalan… “Kubuz atmak” şeklinde de kullanılır. Bu söz tafsilatlı yalan hikaye anlatan kimseleri en iyi niteleyen bir sözdür.
Kurşak: Kuşak kelimesinin Çardak ağzındaki söylenişi.
Kuyruklu: Akrep.
Lakgam: Ağız dolusu. Yalnızca tükrük ve sakız için kullanılır.
Lakafos: Güçten düşmüş,yaşlı, meceli kesilmiş..
Me: Al, buyur.
Mungur: Maşrapa. Bakırdan yapılmış büyük maşrapa.
Muzmar: Zarar veren, mazarrat
Muşuldamak: Büyükbaş hayvanlar gibi gürültülü solumak. Veya, büyükbaş hayvanların nefes alıp vermesi.
Oflağa: Oklavanın Çardak ağzında söyleniş biçimi.
Oksi: Yürü, anca gidersin anlamında kullanılır.
Öğrek: Kendi başına otlaması için meraya bırakılan at veya sığır sürüsü.
Öksemek: Özlemek
Paldın: Palan. (Ör: Eşeğini dövemeyen paldınını döver.)
Pardı: Toprak örtülü damlarda, çatı malzemesi olarak, balta ile uzunlamasına yarılmış ağaç malzeme.
Pıltike: 1. Kandırma amaçlı oyun, plan veya bu amaca yönelik eylemler, politika 2. Yaltaklanma.
Puntu: Zatürree.
Sinlembeç: Saklambaç oyunu
Savak: Kambur. Beli, hastalık veya kaza sonucu deformasyona Uğrayan kimseler için söylenir.
Sası: 1.Tatsız tuzsuz, yiyecek. 2. hoşa gitmeyen söz.
Salvar: Salya.
Salpanak: Hayvanların karın bölgesindeki gevşek dokulu eti.
Seklem: Yarım çuval. Veya kişinin bir torba içinde yüklenebileceği azami ağırlığı belirten bir ölçü.
Senit: Üzerinde oklava ile hamur açılan, genellikle çam ağacından yapılan malzeme.
Seme: Aptal, budala
Selek: Eli açık, cömert.
Senek: Çam ağacından yapılan büyük boy su testisi.
Siner: (nazal n ile) İç huzuru.
Sinçi:
Siret: Yüz.
Sinerlik (veya sinercelik): (nazal n ile) : İç huzuru, mutluluk.
Siftelemek: Mısır koçanlarını tanelerinden ayırmak.
Suçukmak: Mahcubiyet. Bir kabahatten dolayı mahcup olmak, utanmak.
Sıtara: Uğur, talih, vb. Farsça yıldız anlamına gelen “Sitare” sözcüğünden geldiğini sanıyoruz. Seyrek de olsa, Çardak ağzında kullanılan “yıldızım eğri” sözündeki “ yıldız” kelimesinin çağrıştıran bu kelime, “sıtarasız”, sıtaram yok” şekillerinde kullanılmaktadır.
Sinecen: (Nazal "n" ile)Beklenmedik bir zamanda saldıran. Bu kelime, genellikle saldıracağını belli etmeden aniden saldıran köpekler için kullanılır.
Sumsak: Yumruk.
Şilfot: Sevilen yiyecek.
Şirnimek: Sırnaşmak, sataşmak.
Şivşirtlemek: 1.Kışkırtmak. 2. Dolduruşa getirmek.
Şo: Biraz uzaktaki “şu” . Aslı, “Şu o” sözcüğü olabilir. Nesnenin, işaret edenden uzakta olması halinde kullanılan bir işaret zamiri.
Talvar: 1. Basit gölgelik, çardak. 2. Asma çubuklarını üzerinde taşıması için muhtelif ebatlarda direk ve sırıklarla yapılmış düzenek.
Tapçılamak: Küçük düşürmek
Tavsıma: Bir şeyin etkisini yavaş yavaş yitirmesi.
Tatavı: Boşa, boş yere..
Tekecen: Yaprakları salata olarak yenen yabani bir bitki.
Temree: Bir tür cilt hastalığı..
Teperemeden: Aniden, birden bire.
Teskermek: Kendisi için uygun görmediği bir şeyi başkalarına önermek.
Tıpırdamak: Tahta üzerinde ses çıkarmamaya çalışarak yavaşça yürümek.
Tıngı: Maşrapa. Tenekeden yapılmış küçük veya orta boy maşrapa.
Tingildemek: Koşma ile yürüme arasında hareket etme. Genel olarak köpek yürüyüşü kastedilir.
Tise: Cam bilye ve bu bilye ile oynanan çocuk oyununun adı.
Tohur: Damızlık hayvandan elde edilen döl, yavru.
Tomsuk: Tümsek, kabarık.
Toris: Kadınların kendi aralarında kullandıkları hakaret amaçlı bir sözcük. Etimolojik kökenini ve tam anlamını tespit edemedik. Rumcadan geçme bir kelime olması akla yakın geliyor. Ancak Çardak halkının tarihte, kelime alacak kadar Anadolu Rumları ile bir arada yaşamadığını biliyoruz. Hafif meşrep tavırlı kadınlar için kullanılan bir hakaret sözcüğüdür.
Tumaa: Nezle.
Tuman: Don (iç giysisi anlamında)
Uğra: Yufka açılırken hamurun senite yapışmaması için yufkaya ve senite serpilen una verilen isim.
Usukmak: Akıllanmak, uslanmak.
Urlungaç veya hurlungaç: salıncak.
Üleş: Türkçedeki genel anlamı “pay” olan bu sözcük, Çardak ağzında “leş" anlamında kullanılır. Sözcüğün aslı, Farsça “Lâşe” olup halk Türkçesinin genel kuralına uygun olarak “l” harfinin önüne “i, ü” sesleri getirilerek “üleş” şekline dönüşmüştür.
Ümzük: Çaydanlık, ibrik gibi gereçlerin küçük ağızları.
Yağırnı: Vücudun omuz ile bel arasında kalan bölümü.
Yağır: Vücuttan ter ile atılan yağ. Vücut kiri.
Yansılamak: Taklit etmek, karikatürize etmek.(nazal “n” harfi ile.)
Yalangasdan: Yalancıktan..
Yavsı: Genellikle küçükbaş hayvanlara musallat olan küçük bir kene türü.
Yelli: Benzer. Tek başına kullanılmaz, benzetilen nesnenin adı ile birlikte kullanılır. Ör: Kara burun sıpa yelli, zeytin sırığı yelli vb.
Yeri: “Buy” kelimesi için söylenenler bu kelime için de geçerlidir. Ör: “Yeri garaltıların ırılsın”, veya “yeri kurbanlar olum” gibi.
Yıvıtmak: Saçmalamak.
Yoylu: Yaramaz, afacan...
Yönet: Doğru. Ters kelimesinin karşıtı.
Yurgu: Toprak örtülü damlarda toprağı sıkıştırmak amacıyla kullanılan silindir şeklinde taş. Loğ taşı
Zırapaça: 1. Güçlü, kuvvetli. 2. Baldırıçıplak.
Bu kelime ve deyimler, çocukluğumuzdan beri zihnimizde yer eden, Çardak dışında pek duymadığımız, ama yüzde yüz Türkçe olan yerel kelimelerdir. Eş anlamlıları, Anadolu’nun diğer şive ve ağızlarında elbette bulunmaktadır.
Acışmak: İmrenmek, kıskanmak.
Alayga: Kişiyi aşağılayıcı lakap. “Alayga asmak” şeklinde kullanılır.
Annaç: Bir şeyin karşısı. Örneğin “anacımda durma” deniliyorsa “ karşımda durma” demektir. Yer Tarif ederken, “ direğin annacında” deniliyorsa, “direğin karşısında” demektir.
Akıbat: Avukat.
Aralaş: Uzaklaş, defol..
Aruğru: Oh olsun!
Avırt: Yanak
Avayıt: Bir düğüne davetiye karşılığında götürülen para veya kap kacak şeklindeki hediye..
Azaysız: Kural tanımaz, deli dolu.
Birçek: Başın, öne yakın yan taraflarından aşağıya sarkan uzun saç. Bu kelime de kadın küfürlerinin ana malzemelerindendir. Kelime, Çardakta bugün pek kullanılmamakla birlikte Doğu Anadolu ve Azerbaycan ağızlarında hale kullanılmaktadır.
Buymak: Donma derecesinde üşümek,
Böğü: Zehirli örümcek.
Başdak: Bu kelimenin asıl anlamını şimdilik tesbit edemedik. Ancak olumsuzluk ifade eden "başdaksız" şeklinde günlük konuşmalarda kullanılmaktadır. Buradan hareketle kelimenin terbiyesiz, saygısız, küstah vb. anlamlar taşıdığı söylenebilir.
Başdil: Kara büyü. Nasıl yapıldığı ayrı bir otantik tetkik mevzuudur. Başdil ile, bir ailenin bireylerinin birbirlerine düşman haline getirilebileceği, kişiyi çaresiz derde düşürebileceği vb. etkileri olduğuna inanılır. Hiç kimse yapanı da yaptıranı da hoş karşılamaz, ama yapmaktan ve yaptırmaktan da asla geri durmazlar.
Boduç: Küçük su testisi.
Böörek: Böbrek.
Büğlü: Trompet. Pistonlu, nefesli bir müzik aleti. Çardak düğünlerinde klarnet ile birlikte kullanılmakta idi. Bu gün kullanılmıyor. Bu çalgıyı düğünlerde Avdanlı Osman Sarı çalardı.
Buy: Tek başına herhangi bir anlamı olmayan bu sözcük, kısa dua ve beddualarla birlikte kullanıldığında ifadeye içtenlik katar. Ör: “Buy yerler yesin”, veya; “buy kurban olum” gibi.
Bodiye: Okul önlüğü
Calacabbar: Bir işe şevkle sarılan, becerikli, çalışkan kimseleri nitelemek amacıyla kullanılan bir kelimedir.
Calba: Bir tür ada çayı. Kaynatılarak elde edilen suyu, özellikle hayvanların harici yaralarında mikrop öldürücü olarak kullanılır.
Cıdır: Yüzde sivilceden, ellerde ise soğuktan çatlama ile oluşan yaralar.
Cıbır: Maddi hiçbir şeyi olmayan, her şeyini kaybetmiş kişi.
Cığışdak: Sarı çiçekli, parlak yapraklı bir bitkinin adı..
Cımbıldak: 1. Sözünde durmayan, sözüne güvenilmeyen erkek. 2. Hareketleri dengesiz ve kadınsı erkek.
Cırbık: Yağmur altında sırılsıklam olmak. “Cırbığı çıkmak” şeklinde kullanılır.
Cırganak: Meyve veya sebzenin ezilerek çıkarılan suyu.
Cimcirmek: Çimdiklemek
Civ: Kir, pasak. Temiz ve tertipli olmayan kadınlar için “civli” şeklinde kullanılır.
Cöh: Eli açık, cömert. Zıt anlamlısı: "Deşci"
Cusut: Kurnaz, içten pazarlıklı..
Çaça: Kadın ile erkek arasında gayrı meşru ilişki için aracılık yapan kimse. Muhabbet tellalı.
Çalmak: Müzik aleti çalmak, hırsızlık yapmak gibi eylemleri ifade eden bu kelimenim yalnızca Çardak ağzında olmak üzere yüklendiği iki anlam daha vardır 1. Peynir, yoğurt gibi süt ürünlerini mayalamak anlamında “pendir çalmak, yoğurt çalmak”, 2. Yaraya merhem sürmek anlamında “melhem çalmak” tabirleri kullanılır.
Çeçeron veya çaçaron: Yaramaz, haylaz, kavgacı çocuk.
Çenet: İki bacak ile gövdenin birleştiği yer. “Çenedini ayırmak” iki bacağından tutup vücudu ikiye ayırmak anlamındadır.
Çelmik: Çeçin gözer ile elenmesinden sonra elekten geçmeyen ot, çöp, başaktan oluşan iri samana verilen ad. Çelmik, tekrar döven ile sürülür, çeç yapılarak savrulur. Çelmikten bu şekilde elde edilen arpa buğday, harmanda çalışan kadın ve çocukların hakkıdır. Bakkala verilir, karşılığında, lokum, bisküvi, şeker, çerez alınarak topluca yenir.
Çelen: Toprak örtülü binaların çatılarının en uç kısmı, saçak
Çiğin: Omuz
Çitim veya çirtim: Üzüm salkımından koparılan parça.
Çimişdekli: Henüz yetişme çağında olan neşeli ve hafifmeşrep tavırlı kız çocukları için kullanılan bir sıfat, Civelek.
Çimkeşmek: Vücutta bir yerin kaşınma hissi vermesi.
Çıngı: Kıvılcım
Çömçe: Büyük ağaç kepçe,
Daralemet: Alelacele...
Dayfalmak: Bayılmak, fenalık geçirmek..
Deşçi: Eli sıkı, cimri, nekes. Zıt anlamlısı: "Cöh"
Denelemek: Fazla miktarda arpa, buğday gibi tahıl yiyen küçükbaş hayvanlarda görülen bir sindirim rahatsızlığı.
Deezirmek: Deydirmek, dokundurmak...
Dırtlı: Dertli, hastalıklı..
Dincelmek: Dinlenmek, Yorgunluk atmak.
Dilbaşı: Dil üzerinde oluşan ağrılı kabarcıklar..
Duluk: Şakak. Başın alın ile kulaklar arasında kalan kısmı.
Dığan: Bakırdan yapılmış, iki kulplu, fazla derin olmayan, mutfak gereci. Genellikle süt pişirme işleminde kullanılır.
Düğlek : Küçük kavun.
Dümbürdüdük: 1. Herkesin aynı konuda dedikodu yapması. yaygın dedikodu. 2. Halkın diline düşmek. (Dümbürdüdük olmak şeklinde kullanılır.)
Ellik: Eldiven
Efreeç: Saç üzerinde yufka ekmek pişirmek için kullanılan nesne. Genel olarak çırasız çam tahtasından yapılır.
Enki: Elindeki, önündeki
Evelik: Efelek denilen yabani lahananın Çardak ağzındaki söyleniş biçimi.
Fıcıtmak: Sert şekilde fırlatıp atmak, yere çarpmak.
Fıdıdım: Hızlı hızlı yürümek..
Fıydırmak: Fırlatıp atmak.
Fınıkdırmak: Panikletmek, korkutup sindirmek.
Fışkı : Ahırın temizlendikten sonra, hayvanların ıslak veya rutubetli zeminle temas etmeden yatmaları için zemine yayılan çürük saman vb. şeyler.
Gah: İçinde yağmur suyu biriken taş veya kaya oyuğu. “Kak”
Gaysak: 1.Yara üzerinde oluşan kabuk. 2. Toprak üzerinde oluşan kabuk.
Gavırga: Kavrulmuş mısır, buğday.
Gapınmak: Para bulmak için çabalamak. "Gar gar gapınmak" şeklinde kullanılır.
Gavlamak: 1. Yara üzerinde oluşan kabuğun kendiliğinden kalkması. 2. Toprağın çatlaması.
Gav: 1. Kolay tutuşan bir mantar türü. Kibritin az bulunduğu zamanlarda ateş elde etmek için kullanılırdı. 2. Birinin aleyhinde yapılan dedikodunun ilgiliye duyurulması. ("Gav vermek" şeklinde kullanılır.)
Gede: 1.Yetim, babası ölmüş çocuk 2. Zavallı, fakir
Geez: Galiba, herhalde anlamlarında kullanılır.
Gezek: Meraya çıkarılan buzağı sürüsü.
Gılade: Ayar, duruş.. (Ör.:Gıladeyi bozmamak.)
Gemcinmek: Aşırı istek duymak.
Gırgı: Yakacak olarak kullanılan ince dal kırıkları,
Gicişmek: Kaşınmak. Özellikle alerjik kaşıntılar için kullanılır.
Gicirtgen: Isırgan otu. Yukarıda verdiğimiz “gicişmek” fiili ile “gicirtgen” Otunun ilgisi vardır.
Göbelek: Mantar
Göverti: Yeşillik, Sebze.
Gör: Mezar. Farsça mezar anlamındaki “gor” kelimesinin Çardak Ağzındaki söyleniş biçimidir. Çok para kazanma hırsı olanlar İçin “ görüne mi götürecek” denilerek eleştirilir. Ayrıca kadın. Küfürlerinin ana malzemeleridir. “ Babanın görüne….. “ gibi
Gözer: Genellikle büyükbaş hayvan derisinden yapılan, geniş gözenekli büyük elek. Çeç elemede kullanılır.
Gübür: Süprüntü, süpürgenin topladığı atıklar.
Gücene: 1. Çok gayret sarf ederek, zahmetle. 2. En sonunda.
Gücürgenmek: Bir işi isteksizce yapmak.
Güpürdüm: Koşuşdurmak.
Gudi: 1. Kısa boylu ve şişman kimseleri nitelemekte kullanılan bir deyim. 2. Yuvarlak bir taş ve bu taş ile oynanan bir çocuk oyununun adı.
Gubarmak: 1. Hindilerin kabarmasına verilen isim. 2. Gururla kasılmak.
Haranı: Kapaklı, büyük bakır tencere. Ekmek muhafazası için yakın zamanlara kadar kullanılmıştır.
Haşa: İçine un, buğday konulan çok büyük çuval. Genellikle tezgâhlarda koyun yünü veya keçi kılından dokunurdu.
Hayhırdım: 1.Haykırmak. 2. Bağırış, çağırış
Havıt: Hamut, Deve semeri.
Heng: Kavga, gürültü
Hırışmak: Bir işi yapmamakta direnmek, inat etmek..
Hızan: Çocuk. Çardak'taki yaygın kullanılış şekli çoluk çocuk, ailecek anlamında "hızancak"tır.
Hökütmek: Tartışma esnasında sert bir ses tonuyla rakibe çıkışmak, azarlamak...
Höykürmek: 1. Bağırarak abartılı bir şekilde ağlayıp sızlamak.2. Zikir ayinlerinde “hu” çekmek.
Ihı: Aha, işte (işaret zamiri)
“Ir”mak: Bu kelimenin akarsu, nehir anlamlarına gelmediğini göstermek için tırnak içinde verdik. “Ir”mak fiili, Çardak ağzında “yok etmek, ortadan kaldırmak anlamlarında, özellikle beddualarda kullanılan bir kelimedir. Ör; “Karaltıların ırılsın”, karaltılarını ırım” gibi.
Iskıtmak: Yalvartmak,
İlistir: Madeni süzgeç, mutfak gereci
İnnebide: Hünnap.
İtaa: Üzerine senit konarak yufka ekmeği yapılan yaygı. Genellikle yünden özel olarak dokunur, genç kızların çeyizlerine konurdu.
İlaan: “Leğen”in Çardak ağzında söylenişi. Bu leğen, Silindir şeklinde, 75, 80 cm. çapında ve 30 cm yüksekliğinde bakırdan yapılmıştır. Genellikle hamur yoğurmak için kullanılır.
Kargaşan: Toprak altında yetişen ve patates gibi yumru şeklinde büyüyen bir mantar türü
Kabayel: Lodos. Yağmur getiren nemli ve ılık rüzgar rüzgâr.
Karakavık: Yaprakları ve etli kök-gövdesi salata olarak yenen bir yabani bitki türü (Karakavuk)
Kartmak: Baştaki yaraların kabuğu. “Kel kartmaklı” şeklinde aşağılama amacıyla kullanılır.
Kéeri: Sonra, Bundan keeri: Bundan sonra.
Kelep: Yere parelel, yatay.
Kelik: Terlik.
Kelgem: Balgam.
Kemrişmek: Daha çok eşek ve atların birbirlerin tımar etmeleri.
Kıç: Bacak.
Kıypıtmak: sevmediği biri ile karşılaşmamak için yan yola sapmak.
Kıytarık: Aralık. Özellikle kapı için Kıytarık koymak şeklinde kullanılır.
Kopmak: Koşmak, seğirtmek.
Kova: Taban suyunun yakın olduğu yerlerde yetişen, ucu dikenli ve boru şeklinde yaprakları olan bir bitki türü. Toprak damların örtülmesinde, pardı ile örtü toprağının arasına konur. Bu suretle pardının toprakla temas ederek çürümesi önlenir.
Könçek: Don. (iç giysisi anlamında)
Köpürek: Köpük,
Kötev: İyi bir şey olmadığı beddualarda kullanılmasından anlaşılan bu kelimenin anlamını tesbit edemedik. Çardak ağzında “kötevler ye” şeklinde beddua kelimesi olarak halen kullanılmaktadır. dert, çor vb. anlamlar taşıdığı söylenebilir.
Kösdü: 1. Köstebek. 2. Vücutta kendiliğinden oluşan iltihaplı yaralar.
Kösevi: Bir tarafı yanmış köz halindeki odun.
Köşek: Deve yavrusu.
Kubuz: Palavra, yalan… “Kubuz atmak” şeklinde de kullanılır. Bu söz tafsilatlı yalan hikaye anlatan kimseleri en iyi niteleyen bir sözdür.
Kurşak: Kuşak kelimesinin Çardak ağzındaki söylenişi.
Kuyruklu: Akrep.
Lakgam: Ağız dolusu. Yalnızca tükrük ve sakız için kullanılır.
Lakafos: Güçten düşmüş,yaşlı, meceli kesilmiş..
Me: Al, buyur.
Mungur: Maşrapa. Bakırdan yapılmış büyük maşrapa.
Muzmar: Zarar veren, mazarrat
Muşuldamak: Büyükbaş hayvanlar gibi gürültülü solumak. Veya, büyükbaş hayvanların nefes alıp vermesi.
Oflağa: Oklavanın Çardak ağzında söyleniş biçimi.
Oksi: Yürü, anca gidersin anlamında kullanılır.
Öğrek: Kendi başına otlaması için meraya bırakılan at veya sığır sürüsü.
Öksemek: Özlemek
Paldın: Palan. (Ör: Eşeğini dövemeyen paldınını döver.)
Pardı: Toprak örtülü damlarda, çatı malzemesi olarak, balta ile uzunlamasına yarılmış ağaç malzeme.
Pıltike: 1. Kandırma amaçlı oyun, plan veya bu amaca yönelik eylemler, politika 2. Yaltaklanma.
Puntu: Zatürree.
Sinlembeç: Saklambaç oyunu
Savak: Kambur. Beli, hastalık veya kaza sonucu deformasyona Uğrayan kimseler için söylenir.
Sası: 1.Tatsız tuzsuz, yiyecek. 2. hoşa gitmeyen söz.
Salvar: Salya.
Salpanak: Hayvanların karın bölgesindeki gevşek dokulu eti.
Seklem: Yarım çuval. Veya kişinin bir torba içinde yüklenebileceği azami ağırlığı belirten bir ölçü.
Senit: Üzerinde oklava ile hamur açılan, genellikle çam ağacından yapılan malzeme.
Seme: Aptal, budala
Selek: Eli açık, cömert.
Senek: Çam ağacından yapılan büyük boy su testisi.
Siner: (nazal n ile) İç huzuru.
Sinçi:
Siret: Yüz.
Sinerlik (veya sinercelik): (nazal n ile) : İç huzuru, mutluluk.
Siftelemek: Mısır koçanlarını tanelerinden ayırmak.
Suçukmak: Mahcubiyet. Bir kabahatten dolayı mahcup olmak, utanmak.
Sıtara: Uğur, talih, vb. Farsça yıldız anlamına gelen “Sitare” sözcüğünden geldiğini sanıyoruz. Seyrek de olsa, Çardak ağzında kullanılan “yıldızım eğri” sözündeki “ yıldız” kelimesinin çağrıştıran bu kelime, “sıtarasız”, sıtaram yok” şekillerinde kullanılmaktadır.
Sinecen: (Nazal "n" ile)Beklenmedik bir zamanda saldıran. Bu kelime, genellikle saldıracağını belli etmeden aniden saldıran köpekler için kullanılır.
Sumsak: Yumruk.
Şilfot: Sevilen yiyecek.
Şirnimek: Sırnaşmak, sataşmak.
Şivşirtlemek: 1.Kışkırtmak. 2. Dolduruşa getirmek.
Şo: Biraz uzaktaki “şu” . Aslı, “Şu o” sözcüğü olabilir. Nesnenin, işaret edenden uzakta olması halinde kullanılan bir işaret zamiri.
Talvar: 1. Basit gölgelik, çardak. 2. Asma çubuklarını üzerinde taşıması için muhtelif ebatlarda direk ve sırıklarla yapılmış düzenek.
Tapçılamak: Küçük düşürmek
Tavsıma: Bir şeyin etkisini yavaş yavaş yitirmesi.
Tatavı: Boşa, boş yere..
Tekecen: Yaprakları salata olarak yenen yabani bir bitki.
Temree: Bir tür cilt hastalığı..
Teperemeden: Aniden, birden bire.
Teskermek: Kendisi için uygun görmediği bir şeyi başkalarına önermek.
Tıpırdamak: Tahta üzerinde ses çıkarmamaya çalışarak yavaşça yürümek.
Tıngı: Maşrapa. Tenekeden yapılmış küçük veya orta boy maşrapa.
Tingildemek: Koşma ile yürüme arasında hareket etme. Genel olarak köpek yürüyüşü kastedilir.
Tise: Cam bilye ve bu bilye ile oynanan çocuk oyununun adı.
Tohur: Damızlık hayvandan elde edilen döl, yavru.
Tomsuk: Tümsek, kabarık.
Toris: Kadınların kendi aralarında kullandıkları hakaret amaçlı bir sözcük. Etimolojik kökenini ve tam anlamını tespit edemedik. Rumcadan geçme bir kelime olması akla yakın geliyor. Ancak Çardak halkının tarihte, kelime alacak kadar Anadolu Rumları ile bir arada yaşamadığını biliyoruz. Hafif meşrep tavırlı kadınlar için kullanılan bir hakaret sözcüğüdür.
Tumaa: Nezle.
Tuman: Don (iç giysisi anlamında)
Uğra: Yufka açılırken hamurun senite yapışmaması için yufkaya ve senite serpilen una verilen isim.
Usukmak: Akıllanmak, uslanmak.
Urlungaç veya hurlungaç: salıncak.
Üleş: Türkçedeki genel anlamı “pay” olan bu sözcük, Çardak ağzında “leş" anlamında kullanılır. Sözcüğün aslı, Farsça “Lâşe” olup halk Türkçesinin genel kuralına uygun olarak “l” harfinin önüne “i, ü” sesleri getirilerek “üleş” şekline dönüşmüştür.
Ümzük: Çaydanlık, ibrik gibi gereçlerin küçük ağızları.
Yağırnı: Vücudun omuz ile bel arasında kalan bölümü.
Yağır: Vücuttan ter ile atılan yağ. Vücut kiri.
Yansılamak: Taklit etmek, karikatürize etmek.(nazal “n” harfi ile.)
Yalangasdan: Yalancıktan..
Yavsı: Genellikle küçükbaş hayvanlara musallat olan küçük bir kene türü.
Yelli: Benzer. Tek başına kullanılmaz, benzetilen nesnenin adı ile birlikte kullanılır. Ör: Kara burun sıpa yelli, zeytin sırığı yelli vb.
Yeri: “Buy” kelimesi için söylenenler bu kelime için de geçerlidir. Ör: “Yeri garaltıların ırılsın”, veya “yeri kurbanlar olum” gibi.
Yıvıtmak: Saçmalamak.
Yoylu: Yaramaz, afacan...
Yönet: Doğru. Ters kelimesinin karşıtı.
Yurgu: Toprak örtülü damlarda toprağı sıkıştırmak amacıyla kullanılan silindir şeklinde taş. Loğ taşı
Zırapaça: 1. Güçlü, kuvvetli. 2. Baldırıçıplak.
LAKAPLAR;
İsmail Hakkı SAYIN
Lakaplar da bir topluluğun belirgin kültür ürünlerindendir. Lakap olarak seçilen sözcükler, cemiyetin o kişi hakkındaki beğeni ve eleştiri gibi yargılarını ifade etmesinin yanında, kişinin tavır ve davranışlarının da alaylı bir biçimde isimlendirilmesidir. Zaten lakabı kalıcı kılan da onun alaycı yanıdır.
Lakap, kişinin hoşuna gitse de gitmese de artık onun ikinci veya zamanla birinci ismi haline gelir ve kişi gıyabında hep lakabıyla anılır. Bundan kurtuluş yoktur. “Yiğit lakabıyla anılır” sözü, her halde bu kişileri teselli etmek için uydurulmuş olsa gerektir.
Lakabın nasıl uydurulduğu ve cemiyet tarafından nasıl benimsendiği ayrı bir tetkik mevzuudur. Ancak, lakap için seçilen sözcüklerin, kişilerin hal ve tavırları ile fiziki ve ruhsal durumlarına uyduğunu söyleyebiliriz. Lakap için seçilen sözcüklerin, bazı ahvalde anlamları da yoktur. Seçilen sözcüğün ahengi ile kişinin tavır ve davranışlarının uyuşması, cemiyet tarafından benimsenmesi için yeterlidir.
Bir kimseye durup dururken lakap takılmaz. Kişi lakabını, tavır ve davranışları ile farkında olmadan hak eder. Bize göre, bir kişiye lakap takılmasının muhtelif sebepleri veya teşvik edici unsurları vardır ki, şöyle sıralanabilir;
a. Aynı isimdeki kişileri yekdiğerinden ayırmak maksadıyla lakap takılır. Örneğin iki Ali’den birinin diğerine göre belirgin özelliği uygun bir sözcükle onun lakabı olur. Ör; Kel Ali, Kör Ali, Uzun Ali gibi.
b. Kişi toplum hafızasından uzun süre silinmeyecek bir olayın kahramanı ise, her zaman o olayı hatırlatacak uygun bir sözcük, lakap olarak uydurulup benimsenir. “Çanlı, tilki oynatan, ayıcı”vb.
c. Kişilerin fiziki ve ruhsal kusurları ile tikleri, kekeme veya peltek konuşma gibi kusurları da lakap konusudur. Ör: dandın, kıp kıp, deli, peltek vb.
d. Kişinin işi ve mesleği de onun toplumda tanınmasına vesile olan unsurlardan olduğundan, yaptığı iş veya mesleğin ismi, lakap için uygun sözcüklerdir. Ancak, söz konusu iş veya mesleğin köyde, kasabada tek kişi tarafından yapılması veya o iş ve meslekte kişinin kıdemli olması gerekir.
e. Ten ve göz renkleri de lakap olarak benimsenir. ( Alegöz, Kara Ali. Hisliboz vb.)
f. Kişinin şehirli ağzı ile kibar konuşma tutkusu da alay konusu olduğundan bu kişilere de, bu tutkuları ile mütenasip lakaplar takılır. Takılan lakaplar, kişilerin hoş karşılayacağı hafif eleştiri tarzında olabileceği gibi, alay edici, küçük düşürücü de olabilir.
Şimdi, Lakap olarak uydurulan kelimelerin bir anlam taşıma mecburiyetinin olmadığını hatırlatarak Çardak’ta tesbit edebildiğimiz bazı orijinal lakapları, bunları taşıyan kişilerin isimlerini belirtmeden verelim.
Kındıncı. Kelime olarak “kındın işi yapan kimse” anlamına geliyor, ancak kındın ne demektir, onu tesbit edemedik. Bu sözcük, Türk Dil Kurumu sözlüğünde de yer almıyor. Bu lakabı taşıyan kişinin çok eskiden, Pazar yerlerinde şans ve talih oyunları oynanan bir aletle para karşılığı küçük oyunlar oynattığını büyüklerimizden duyduk. Buna bakarak “kındın” kelimesinin “şans ve talih” oyunları oynanan, bakara benzeri basit bir kumar aleti olduğu söylenebilir.
Gücük. Bu kelime, “küçük” kelimesinin Çardak ağzında söyleniş biçimidir. Ufak tefek kimselerin genel lakabıdır.
Harlaklı..
Kabak. Lakap olarak kullanılan bu sözcüğün, kabak bitkisi ile hiç bir ilgisi yoktur. Bilindiği gibi, koyun, keçi gibi hayvanların boynuzsuz olanları, “kabak” kelimesi ile sıfatlandırılır. Bu kelimenin lakap olarak kullanılmasının sebebi şu olmalıdır; Düşük kadınlarla düşüp kalkan, bu işleri yaparken de yediği dayak yüzünden kafasını gözünü yardıran kimsenin, mecazi olarak boynuzunun kırılarak “boynuzsuz” kalmasından dolayı bu lakaba layık görüldüğü söylenebilir.
Esef. “Acımak” anlamına gelen Arapça “esef” sözcüğünün, lakap olarak kullanılan kelime ile ilgisi yoktur. Muhtemelen “İs’af” kelimesinin galat şekli olabilir. Bu sözcüğün ne anlama geldiğini tesbit edemedik.
Nefera. Nefer sözcüğünün sözlük anlamı “er, kimse”dir. Nefer sözcüğünün sonundaki “a” sesinin uzatılarak telaffuz edilişine bakarak kelime aslının Nefer Ağa olduğu söylenebilir. Ancak lakabı taşıyan kişinin mecazen dahi olsa ağalıkla ilgisinin bulunması düşünülemez. Sonuç olarak “nefera” kelimesinin herhengi bir anlam taşımayan orijinal bir lakap kelimesi olduğu söylenebilir.
Neferne. Nefer kelimesini yukarıda irdelemiştik. Neferne’nin Çardak ağzındaki anlamı; asma çubuklarını uçlarında sonradan oluşan küçük üzüm salkımlarıdır. Bu üzüm salkımları bağ bozumundan sonra olgunlaşır ve sofralık olarak tüketilir. Neferne, Nefera lakaplı kişinin karısının lakabıdır.
Ermanı. Ermeni sözcüğünün Çardak ağzındaki söyleniş biçimidir. Asi, uyumsuz ve kavgacı kişilerin genel lakabıdır.
Düdük. Gırtlak kelimesi, Çardak ağzında “düdük" olarak da adlandırılır. Gırtlak yapısı dışarıdan belirgin bir şekilde görünen kimselerin lakabıdır.
Pat bıçak...
Dıngalak. Ahenk bakımından “dangalak” kelimesini çağrıştırsa da, gerçek anlamını tesbit edemedik. Kelime sözlüklerde de yer almamaktadır.
Bebiri. Kelimenin kökenini de, sözlük anlamını da tesbit edemedik. Lakabı taşıyan kişiyi, gençliğinde ne yaptığını bilmemekle birlikte, son zamanlarında gayet mazbut ve düzgün bir kişi olarak hatırlıyoruz.
Kıni. Kelimenin herhangi bir anlamı yoktur. Lakabı taşıyan kişinin belirgin bir özelliği de yoktur. Ancak bu lakapla anılırdı.
Dandın. Kişinin konuşma biçimine göre uydurulmuş bir lakap sözcüğüdür. Kelimenin sözlük anlamı yoktur.
Sulur. Lakap olduğunu sandığımız bu kelimenin, Denizli köylerinde erkek ismi olarak kullanıldığını gördük. Sözlük anlamı olmayan bu kelimenin, 24 oğuz boyundan birinin adı olan “salur “ kelimesinin galat şekli olduğu söylenebilir.
Barbı. Türkçede anlamı olmayan bir sözcük. Rumcadaki “barba” kelimesini çağrıştırsa da, lakabı taşıyan kişi açısından bakıldığında hiçbir anlamı yoktur.
Manik. Ermeni ismini çağrıştıran bu kelimenin Türk Dil Kurumu sölüklerine göre anlamı "kedi"dir. Sözlüğe göre bu söcük Malatya ve Gaziantep dolaylarından derlenmiştir.Ancak bu sözcüğün Çardak'ta "kedi" anlamına geldiğini kimse bilmez, ama bu sülalenin bir diğer lakabı da "kedi"dir. Bu lakapla anılan kimsenin oldukça şişman, nüktedan ve hoş sohbet bir kişi olduğu söylenir. Nükteleri, yaşılar arasında bugün dahi anlatılır.
Çötemen. Herhangi bir anlamı yoktur.
Geçotur. Sığıntı.. Daha doğru bir ifade ile, babasının evinden bohçasını alıp sevdiğinin evine gelen gelinin, damadın akrabalarının gözündeki durumunu anlatan bir sözdür. Erkekler için kullanıldığında, iç güveyisi gibi bir anlam ifade eder.
Tıngır. Türkçe sözlükte bölgelere çok çeşitli anlamı tespit edilen bu kelimenin Çardak'ta "parasız züğürt" anlamını taşıdığını herhalde bilen yoktur. Bu kelime bir kişiye takılan lakap olarak yaşamaktadır. Bu lakabı taşıyan kişi çok yıllar önce öldüğünden, maddi durumu ile ilgili olarak bir şey söylemek mümkün değildir.
Anafor.
Ulama. Çardak’ta lakap olarak kullanılan bu kelimenin, Azerbaycan Türkleri arasında isim olarak kullanıldığı görülüyor. Kanuni Sultan Süleyman zamanında yapılan Türk İran savaşlarına İran ordusu saflarına “Ulama Han” adıyla katılan kişinin daha sonra Osmanlı’ya iltica ederek,“Ulama Paşa” olarak bu defa İran ordusuna karşı savaştığını tarihler yazmaktadır.
Tokur.
Kötü. Kirmen ile yün eğiren, elde şiş ile çorap ören kısaca kadın işi yapan erkeklere takılan alaylı lakap. Antalya yöresinde bulunan bazı yörük aşiretlerinde bu işleri yapan erkeklere bu gün dahi rastlanmaktadır. Bu lakap ile anılan kişinin aslen Isparta köylüklerinden olduğunu belirtelim.
Hisliboz. Lakabı taşıyan kişinin ten rengi için uydurulan bir lakaptır. “İs” kelimesinin Çardak ağzı ile söyleniş biçimi “his” dir. “His”in duman lekesi olduğuna bakılarak “hisli boz” kelimesinin “açık duman rengi” olduğu düşünülebilir.
Çeçir.
Çavgın.
Çapar.
Çemmen.
Üfürük,
Cıbbak,
Hopan. Çardak’ta lakap olarak kullanılan bu kelime, Denizli köylüklerinde kadın ismi olarak kullanılmaktadır. Farsça “huban” kelimesinden geldiği söylenebilir..
Fasıdık.
Fatalak.
Civirti. Çok ve lüzumsuz konuşan kadınlar için lakap olarak uydurulan bir kelimedir.
Fişdir.
Höndür : Uzun anlamında Azerbaycan Türkçesinde halen kullanılan bu sözcük, Çardak’ta asıl anlamı unutulmuş olsa da lakap olarak yaşamaktadır.
Lamtır: Kaba ve nobran konuşan iri yapılı bir kadın için uygun görülen bir lakaptır.
Ücelen.
Kuşdir.
Zorboyun.
Lakaplar da bir topluluğun belirgin kültür ürünlerindendir. Lakap olarak seçilen sözcükler, cemiyetin o kişi hakkındaki beğeni ve eleştiri gibi yargılarını ifade etmesinin yanında, kişinin tavır ve davranışlarının da alaylı bir biçimde isimlendirilmesidir. Zaten lakabı kalıcı kılan da onun alaycı yanıdır.
Lakap, kişinin hoşuna gitse de gitmese de artık onun ikinci veya zamanla birinci ismi haline gelir ve kişi gıyabında hep lakabıyla anılır. Bundan kurtuluş yoktur. “Yiğit lakabıyla anılır” sözü, her halde bu kişileri teselli etmek için uydurulmuş olsa gerektir.
Lakabın nasıl uydurulduğu ve cemiyet tarafından nasıl benimsendiği ayrı bir tetkik mevzuudur. Ancak, lakap için seçilen sözcüklerin, kişilerin hal ve tavırları ile fiziki ve ruhsal durumlarına uyduğunu söyleyebiliriz. Lakap için seçilen sözcüklerin, bazı ahvalde anlamları da yoktur. Seçilen sözcüğün ahengi ile kişinin tavır ve davranışlarının uyuşması, cemiyet tarafından benimsenmesi için yeterlidir.
Bir kimseye durup dururken lakap takılmaz. Kişi lakabını, tavır ve davranışları ile farkında olmadan hak eder. Bize göre, bir kişiye lakap takılmasının muhtelif sebepleri veya teşvik edici unsurları vardır ki, şöyle sıralanabilir;
a. Aynı isimdeki kişileri yekdiğerinden ayırmak maksadıyla lakap takılır. Örneğin iki Ali’den birinin diğerine göre belirgin özelliği uygun bir sözcükle onun lakabı olur. Ör; Kel Ali, Kör Ali, Uzun Ali gibi.
b. Kişi toplum hafızasından uzun süre silinmeyecek bir olayın kahramanı ise, her zaman o olayı hatırlatacak uygun bir sözcük, lakap olarak uydurulup benimsenir. “Çanlı, tilki oynatan, ayıcı”vb.
c. Kişilerin fiziki ve ruhsal kusurları ile tikleri, kekeme veya peltek konuşma gibi kusurları da lakap konusudur. Ör: dandın, kıp kıp, deli, peltek vb.
d. Kişinin işi ve mesleği de onun toplumda tanınmasına vesile olan unsurlardan olduğundan, yaptığı iş veya mesleğin ismi, lakap için uygun sözcüklerdir. Ancak, söz konusu iş veya mesleğin köyde, kasabada tek kişi tarafından yapılması veya o iş ve meslekte kişinin kıdemli olması gerekir.
e. Ten ve göz renkleri de lakap olarak benimsenir. ( Alegöz, Kara Ali. Hisliboz vb.)
f. Kişinin şehirli ağzı ile kibar konuşma tutkusu da alay konusu olduğundan bu kişilere de, bu tutkuları ile mütenasip lakaplar takılır. Takılan lakaplar, kişilerin hoş karşılayacağı hafif eleştiri tarzında olabileceği gibi, alay edici, küçük düşürücü de olabilir.
Şimdi, Lakap olarak uydurulan kelimelerin bir anlam taşıma mecburiyetinin olmadığını hatırlatarak Çardak’ta tesbit edebildiğimiz bazı orijinal lakapları, bunları taşıyan kişilerin isimlerini belirtmeden verelim.
Kındıncı. Kelime olarak “kındın işi yapan kimse” anlamına geliyor, ancak kındın ne demektir, onu tesbit edemedik. Bu sözcük, Türk Dil Kurumu sözlüğünde de yer almıyor. Bu lakabı taşıyan kişinin çok eskiden, Pazar yerlerinde şans ve talih oyunları oynanan bir aletle para karşılığı küçük oyunlar oynattığını büyüklerimizden duyduk. Buna bakarak “kındın” kelimesinin “şans ve talih” oyunları oynanan, bakara benzeri basit bir kumar aleti olduğu söylenebilir.
Gücük. Bu kelime, “küçük” kelimesinin Çardak ağzında söyleniş biçimidir. Ufak tefek kimselerin genel lakabıdır.
Harlaklı..
Kabak. Lakap olarak kullanılan bu sözcüğün, kabak bitkisi ile hiç bir ilgisi yoktur. Bilindiği gibi, koyun, keçi gibi hayvanların boynuzsuz olanları, “kabak” kelimesi ile sıfatlandırılır. Bu kelimenin lakap olarak kullanılmasının sebebi şu olmalıdır; Düşük kadınlarla düşüp kalkan, bu işleri yaparken de yediği dayak yüzünden kafasını gözünü yardıran kimsenin, mecazi olarak boynuzunun kırılarak “boynuzsuz” kalmasından dolayı bu lakaba layık görüldüğü söylenebilir.
Esef. “Acımak” anlamına gelen Arapça “esef” sözcüğünün, lakap olarak kullanılan kelime ile ilgisi yoktur. Muhtemelen “İs’af” kelimesinin galat şekli olabilir. Bu sözcüğün ne anlama geldiğini tesbit edemedik.
Nefera. Nefer sözcüğünün sözlük anlamı “er, kimse”dir. Nefer sözcüğünün sonundaki “a” sesinin uzatılarak telaffuz edilişine bakarak kelime aslının Nefer Ağa olduğu söylenebilir. Ancak lakabı taşıyan kişinin mecazen dahi olsa ağalıkla ilgisinin bulunması düşünülemez. Sonuç olarak “nefera” kelimesinin herhengi bir anlam taşımayan orijinal bir lakap kelimesi olduğu söylenebilir.
Neferne. Nefer kelimesini yukarıda irdelemiştik. Neferne’nin Çardak ağzındaki anlamı; asma çubuklarını uçlarında sonradan oluşan küçük üzüm salkımlarıdır. Bu üzüm salkımları bağ bozumundan sonra olgunlaşır ve sofralık olarak tüketilir. Neferne, Nefera lakaplı kişinin karısının lakabıdır.
Ermanı. Ermeni sözcüğünün Çardak ağzındaki söyleniş biçimidir. Asi, uyumsuz ve kavgacı kişilerin genel lakabıdır.
Düdük. Gırtlak kelimesi, Çardak ağzında “düdük" olarak da adlandırılır. Gırtlak yapısı dışarıdan belirgin bir şekilde görünen kimselerin lakabıdır.
Pat bıçak...
Dıngalak. Ahenk bakımından “dangalak” kelimesini çağrıştırsa da, gerçek anlamını tesbit edemedik. Kelime sözlüklerde de yer almamaktadır.
Bebiri. Kelimenin kökenini de, sözlük anlamını da tesbit edemedik. Lakabı taşıyan kişiyi, gençliğinde ne yaptığını bilmemekle birlikte, son zamanlarında gayet mazbut ve düzgün bir kişi olarak hatırlıyoruz.
Kıni. Kelimenin herhangi bir anlamı yoktur. Lakabı taşıyan kişinin belirgin bir özelliği de yoktur. Ancak bu lakapla anılırdı.
Dandın. Kişinin konuşma biçimine göre uydurulmuş bir lakap sözcüğüdür. Kelimenin sözlük anlamı yoktur.
Sulur. Lakap olduğunu sandığımız bu kelimenin, Denizli köylerinde erkek ismi olarak kullanıldığını gördük. Sözlük anlamı olmayan bu kelimenin, 24 oğuz boyundan birinin adı olan “salur “ kelimesinin galat şekli olduğu söylenebilir.
Barbı. Türkçede anlamı olmayan bir sözcük. Rumcadaki “barba” kelimesini çağrıştırsa da, lakabı taşıyan kişi açısından bakıldığında hiçbir anlamı yoktur.
Manik. Ermeni ismini çağrıştıran bu kelimenin Türk Dil Kurumu sölüklerine göre anlamı "kedi"dir. Sözlüğe göre bu söcük Malatya ve Gaziantep dolaylarından derlenmiştir.Ancak bu sözcüğün Çardak'ta "kedi" anlamına geldiğini kimse bilmez, ama bu sülalenin bir diğer lakabı da "kedi"dir. Bu lakapla anılan kimsenin oldukça şişman, nüktedan ve hoş sohbet bir kişi olduğu söylenir. Nükteleri, yaşılar arasında bugün dahi anlatılır.
Çötemen. Herhangi bir anlamı yoktur.
Geçotur. Sığıntı.. Daha doğru bir ifade ile, babasının evinden bohçasını alıp sevdiğinin evine gelen gelinin, damadın akrabalarının gözündeki durumunu anlatan bir sözdür. Erkekler için kullanıldığında, iç güveyisi gibi bir anlam ifade eder.
Tıngır. Türkçe sözlükte bölgelere çok çeşitli anlamı tespit edilen bu kelimenin Çardak'ta "parasız züğürt" anlamını taşıdığını herhalde bilen yoktur. Bu kelime bir kişiye takılan lakap olarak yaşamaktadır. Bu lakabı taşıyan kişi çok yıllar önce öldüğünden, maddi durumu ile ilgili olarak bir şey söylemek mümkün değildir.
Anafor.
Ulama. Çardak’ta lakap olarak kullanılan bu kelimenin, Azerbaycan Türkleri arasında isim olarak kullanıldığı görülüyor. Kanuni Sultan Süleyman zamanında yapılan Türk İran savaşlarına İran ordusu saflarına “Ulama Han” adıyla katılan kişinin daha sonra Osmanlı’ya iltica ederek,“Ulama Paşa” olarak bu defa İran ordusuna karşı savaştığını tarihler yazmaktadır.
Tokur.
Kötü. Kirmen ile yün eğiren, elde şiş ile çorap ören kısaca kadın işi yapan erkeklere takılan alaylı lakap. Antalya yöresinde bulunan bazı yörük aşiretlerinde bu işleri yapan erkeklere bu gün dahi rastlanmaktadır. Bu lakap ile anılan kişinin aslen Isparta köylüklerinden olduğunu belirtelim.
Hisliboz. Lakabı taşıyan kişinin ten rengi için uydurulan bir lakaptır. “İs” kelimesinin Çardak ağzı ile söyleniş biçimi “his” dir. “His”in duman lekesi olduğuna bakılarak “hisli boz” kelimesinin “açık duman rengi” olduğu düşünülebilir.
Çeçir.
Çavgın.
Çapar.
Çemmen.
Üfürük,
Cıbbak,
Hopan. Çardak’ta lakap olarak kullanılan bu kelime, Denizli köylüklerinde kadın ismi olarak kullanılmaktadır. Farsça “huban” kelimesinden geldiği söylenebilir..
Fasıdık.
Fatalak.
Civirti. Çok ve lüzumsuz konuşan kadınlar için lakap olarak uydurulan bir kelimedir.
Fişdir.
Höndür : Uzun anlamında Azerbaycan Türkçesinde halen kullanılan bu sözcük, Çardak’ta asıl anlamı unutulmuş olsa da lakap olarak yaşamaktadır.
Lamtır: Kaba ve nobran konuşan iri yapılı bir kadın için uygun görülen bir lakaptır.
Ücelen.
Kuşdir.
Zorboyun.
KINAMA, ELEŞTİRİ VE ALAYGALAR
İsmail Hakkı SAYIN
Toplum kişilerin her hareketini izler, değerlendirir. Genel ahlak kurallarına uymayan söz ve davranışlar kınanır, eleştirilir. Kınama ve eleştiri için seçilen kelimeler, beğenilmeyen tutum ve davranışların kısa, özlü ve alaylı ifadeleridir.
Alaygalar, kimsenin zarar görmediği, ancak toplumun yadırgadığı tavır, davranış ve anatomi bozukluklarının kısa ve özlü ifadeleridir.
Aile içerisinde büyüğünün sözlerini dinlemeyen, aile içinde uyumlu tavır ve davranış sergilemeyen kimselerin bu tavır ve davranışları da aile fertlerince eleştiri konusu haline getirilir. Bu kişiler, aile büyüğünün “alnının ala yamalığıdır”, örüm örüm örnektir. Duygusuz, vurdumduymaz kişiler, “örü hayvanı”dır, “soma sığırıdır”.
Aileler arasındaki eleştiri ve alaygalar, genellikle kadınlar arasındaki kavgalarda da konu edilir.
Kirli, pasaklı ve bitlerle sorunu olan bir aileye, rakibi komşu kadının şu yakıştırması unutulacak gibi değildir. “ Biti bite çatıp (bağlayıp), başına da bir çoban tutup trene bindirenler!” Bu aile elbette bit besiciliğiyle iştigal etmemektedir. Ancak, rakibin bu “özlü” yakıştırması, sözü edilen aileye doğrudan “bitli” demekten çok daha etkili olmuştur.
Çocukluğumuzda, bir kadın kavgasında şahit olduğumuz bir diğer benzetme de şudur; bu kavganın taraflarından biri olan hanımın yüzünde, sivilceler biraz fazla iz bırakmıştır.. Bu durum rakibin dikkatinden kaçmamış ve hemen yakıştırmayı o anda patlatmıştır; “ çul üstüne oturmuş ..öt yüzlü..” Bu ifadelerden dolayı okuyucunun affına sığınıyoruz.
Çardak, sözlü kültürünün bir parçası olan alayga ve benzetmelere örnek teşkil etmek üzere bazı örnekler vermeyi uygun gördük.
Alnımın ala yamalığı…
Ad alıp da sofra salmıyan...
Ad batırıp yurt yitiren
Baştaksız...
Şahıkırık...
İp yumaaa başlı da yeralma çotağı gıçlı (genellikle küçük zayıf çocuklara söylenir...)
Irzı kırık...
Örüm örüm örnek.. ( orijinal ve yadırganan davranışları olan kimseler için kullanılır.)
Örü hayvanı ( “Örü” kelimesi, Arapça “Er’a”, yani otlak kelimesinin galat şeklidir. Karnını doyurmaktan başka hiçbir şey düşünmeyen, çevresiyle ilgilenmeyen ve biraz da saf olan kimselere bu yakıştırma yapılır.)
Soma sığırı (manda, camız anlamında kullanılmış olsa gerek.“ örü hayvanı” için yapılan değerlendirme bu ifade için de geçerlidir.)
Erkek deve yürüyüşlü..
Ellere benzemedik sıtarasız
Eli yüzü yunmadık, sıtarasız..
Gön deliği gözlü (yüzlerine nisbetle gözleri küçük kimseler için kullanılır.)
Kara burun sıpa yelli ( Kara burunlu eşekler su içerken, sudaki akislerinden ürker ve rahat su içemezler. Ürkek ve tedirgin davranışlı kimselere bu yakıştırma yapılır. “ yelli” kelimesi Çardak ağzında halen “gibi”, “benzeyen” anlamlarında kullanılmaktadır.)
Haşa karın.. ( Haşa, içine un, buğday konulan çok büyük çuvallardır. Bu benzetme çok şişman kimseler için yapılır.)
Ağaç kıç. ( “ Kıç” Çardak ağzında bacak anlamında kullanılır ki, bugün Azeri şivesinde de aynı anlamda kullanılmaktadır. Ağaç kıç, takma bacaklı kimselerin umumi lakabıdır.)
Aşağı yemlikten yem yememek. kibirli, kendini bir şey sayan.
Semer büzzük.. ( kibar söylenişiyle baseni büyük kimselere yapılan benzetmelerdir.)
Ad batırıp yurt itiren.. ( soylu ailelerin hayırsız, kötü ve mirasyedi fertleri için kullanılır.)
Dil otu yemiş olmak; çok geveze,
Çul üstüne oturmuş g.. üzlü..
Kelep ayak..
Gıldır gıç...
Tomsuk yüz...
Sifli...
Sanraalı...
Sifli; uyuşuk...
Azaysız...
Toplum kişilerin her hareketini izler, değerlendirir. Genel ahlak kurallarına uymayan söz ve davranışlar kınanır, eleştirilir. Kınama ve eleştiri için seçilen kelimeler, beğenilmeyen tutum ve davranışların kısa, özlü ve alaylı ifadeleridir.
Alaygalar, kimsenin zarar görmediği, ancak toplumun yadırgadığı tavır, davranış ve anatomi bozukluklarının kısa ve özlü ifadeleridir.
Aile içerisinde büyüğünün sözlerini dinlemeyen, aile içinde uyumlu tavır ve davranış sergilemeyen kimselerin bu tavır ve davranışları da aile fertlerince eleştiri konusu haline getirilir. Bu kişiler, aile büyüğünün “alnının ala yamalığıdır”, örüm örüm örnektir. Duygusuz, vurdumduymaz kişiler, “örü hayvanı”dır, “soma sığırıdır”.
Aileler arasındaki eleştiri ve alaygalar, genellikle kadınlar arasındaki kavgalarda da konu edilir.
Kirli, pasaklı ve bitlerle sorunu olan bir aileye, rakibi komşu kadının şu yakıştırması unutulacak gibi değildir. “ Biti bite çatıp (bağlayıp), başına da bir çoban tutup trene bindirenler!” Bu aile elbette bit besiciliğiyle iştigal etmemektedir. Ancak, rakibin bu “özlü” yakıştırması, sözü edilen aileye doğrudan “bitli” demekten çok daha etkili olmuştur.
Çocukluğumuzda, bir kadın kavgasında şahit olduğumuz bir diğer benzetme de şudur; bu kavganın taraflarından biri olan hanımın yüzünde, sivilceler biraz fazla iz bırakmıştır.. Bu durum rakibin dikkatinden kaçmamış ve hemen yakıştırmayı o anda patlatmıştır; “ çul üstüne oturmuş ..öt yüzlü..” Bu ifadelerden dolayı okuyucunun affına sığınıyoruz.
Çardak, sözlü kültürünün bir parçası olan alayga ve benzetmelere örnek teşkil etmek üzere bazı örnekler vermeyi uygun gördük.
Alnımın ala yamalığı…
Ad alıp da sofra salmıyan...
Ad batırıp yurt yitiren
Baştaksız...
Şahıkırık...
İp yumaaa başlı da yeralma çotağı gıçlı (genellikle küçük zayıf çocuklara söylenir...)
Irzı kırık...
Örüm örüm örnek.. ( orijinal ve yadırganan davranışları olan kimseler için kullanılır.)
Örü hayvanı ( “Örü” kelimesi, Arapça “Er’a”, yani otlak kelimesinin galat şeklidir. Karnını doyurmaktan başka hiçbir şey düşünmeyen, çevresiyle ilgilenmeyen ve biraz da saf olan kimselere bu yakıştırma yapılır.)
Soma sığırı (manda, camız anlamında kullanılmış olsa gerek.“ örü hayvanı” için yapılan değerlendirme bu ifade için de geçerlidir.)
Erkek deve yürüyüşlü..
Ellere benzemedik sıtarasız
Eli yüzü yunmadık, sıtarasız..
Gön deliği gözlü (yüzlerine nisbetle gözleri küçük kimseler için kullanılır.)
Kara burun sıpa yelli ( Kara burunlu eşekler su içerken, sudaki akislerinden ürker ve rahat su içemezler. Ürkek ve tedirgin davranışlı kimselere bu yakıştırma yapılır. “ yelli” kelimesi Çardak ağzında halen “gibi”, “benzeyen” anlamlarında kullanılmaktadır.)
Haşa karın.. ( Haşa, içine un, buğday konulan çok büyük çuvallardır. Bu benzetme çok şişman kimseler için yapılır.)
Ağaç kıç. ( “ Kıç” Çardak ağzında bacak anlamında kullanılır ki, bugün Azeri şivesinde de aynı anlamda kullanılmaktadır. Ağaç kıç, takma bacaklı kimselerin umumi lakabıdır.)
Aşağı yemlikten yem yememek. kibirli, kendini bir şey sayan.
Semer büzzük.. ( kibar söylenişiyle baseni büyük kimselere yapılan benzetmelerdir.)
Ad batırıp yurt itiren.. ( soylu ailelerin hayırsız, kötü ve mirasyedi fertleri için kullanılır.)
Dil otu yemiş olmak; çok geveze,
Çul üstüne oturmuş g.. üzlü..
Kelep ayak..
Gıldır gıç...
Tomsuk yüz...
Sifli...
Sanraalı...
Sifli; uyuşuk...
Azaysız...
TABULAR, BOŞ İNANÇLAR (HURAFELER)
İsmail Hakkı SAYIN
Çardak halkı arasında tesbit edebildiğimiz hurafeler, genel olarak, Anadolu’nun diğer bölgele-rinde görülenlerden farklı değildir. Konuya bu açıdan bakıldığında, anonim olduğu söylenebilir.
Tabu, daha yerel bir ifade ile günah sayılan bir şeyin yapılması halinde “cinlerin erişeceğine” inanılır. Cinlerin erişmesi mahalli bir ifadedir ki, cin çarpması anlamına gelir. Cin çarpması ge-nellikle, cin çarpan kişinin ağzının yüzünün eğilmesi, elinin ayağının tutmaması, ruhsal bozukluk geçirmesi, sürekli baş ağrısı ve daha başka şekillerde tezahür edebilir.
Cinler daha çok şu tabuları işleyen kimseleri çarpar.
a. Ocakta yanan ateşin üzerine su serpmek veya ateşi su ile söndürmek günahtır. İnanışa göre ateş, cinlerin mekanı olduğundan kendilerine bu şekilde zarar veren kimseye “erişirler.”
b. Gece tırnak kesilmez. ( Bu işin cinleri neden rahatsız ettiğini anlayamadık. Herhalde eskiden geceleri yeterli ışık sağlanamadığı için tırnak yerine insanların kendilerini kesmelerini önlemek için uydurulmuş bir tabu olsa gerek diye düşünüyoruz.)
c. Kesilen tırnak, vücuttan düşen kıl ortada bırakılmaz, yakılır veya el ayak altında olmayacak ve kimsenin görmeyeceği bir yere bırakılarak zamanla çürümeye terk edilir. Bu tabunun sebebinin, saçların ve tırnakların kullanılarak kara büyü, yani yerel ifade ile “başdil” yapılarak bu artıkların sahibine zarar verileceği yönündeki boş inanç olduğu anlaşılıyor.
d. Gece aynaya bakılmaz. Gece aynaya bakanın gurbete gideceğine inanılır. (Otuz yılımızın gurbette geçtiğine bakılırsa, küçükken geceleri aynaya biraz fazla bakmışız!?)
e. Eşikte oturulmaz. Eşik kutsal addedilir. Cinlerin en çok bulundukları yerlerden birisi de kapı eşikleridir. Dolayısıyla eşikte oturana cinler “erişir”.
f. Yeni doğan çocuğun göbek bağı cami avlusuna gömülürse, çocuğun dindar olacağına inanılır.
g. Yere düşen bir kimse “euzü besmele” çekerse cinler ona erişmez. Zira düşülen yerde bir cin topluluğunun olması ihtimali her zaman vardır. Özellikle su yolakları potansiyel tehlike arz eder. Bu yüzden “yerlerin karış karış sahibi var” denilmiştir.
h. Kırkı çıkmayan çocuğun çamaşırı güneş battıktan sonra dışarıda bırakılmaz. ( Buna bir yorum getiremedik.)
ı. “Kurt ağzı bağlama” büyüsü yapılırsa, ormanda kaybolan hayvana kurtlar zarar vermez
Bizim tesbit edebildiğimiz tabular bunlar. Elbette sayıyı ve çeşidi artırmak mümkündür. Bizim yukarıda verdiklerimiz örnekleme kabilinden sayılmalıdır.
Cin çarpmasının tedavisi, cinler ile muhaberatta bulunduğuna inanılan ve kendilerine “ hoca” dedirten, kerameti kendinden menkul kişilerin hastaya, genellikle okuyup üflemeleri, okunmuş su içirmeleri ve yaptıkları hamaillerin (muskaların) sürekli taşınması ile mümkün olmaktadır.
i. Yalan yere yemin eden, veya bir işi yapmayacağına dair yemin ederek, sonradan yeminini bozan kimsenin, veya yeminin edildiği mekanın sahibinin başına türlü felaketler geleceğine inanılır. Yeminin bozulmasından sonra kişinin başına gelen fenalıklar daima yeminin bozulması ile ilişkilendirilir. Buna “yemin düşmesi” denir. Yemin bozulursa kefaret vermek gerekir. Bu, bir yoksula sadaka vermek şeklinde olabildiği gibi, muhtaçların doyurulması şeklinde de olabilir. Bu takdirde yemeğe gelenlere münasip bir miktar para, “diş kirası” olarak verilir. Bu pek yaygın bir gelenek olmamakla birlikte çocukluğumuzda şahit olduğumuz bir hadise idi ki, zikretmeden geçemedik.
Çardak halkı arasında tesbit edebildiğimiz hurafeler, genel olarak, Anadolu’nun diğer bölgele-rinde görülenlerden farklı değildir. Konuya bu açıdan bakıldığında, anonim olduğu söylenebilir.
Tabu, daha yerel bir ifade ile günah sayılan bir şeyin yapılması halinde “cinlerin erişeceğine” inanılır. Cinlerin erişmesi mahalli bir ifadedir ki, cin çarpması anlamına gelir. Cin çarpması ge-nellikle, cin çarpan kişinin ağzının yüzünün eğilmesi, elinin ayağının tutmaması, ruhsal bozukluk geçirmesi, sürekli baş ağrısı ve daha başka şekillerde tezahür edebilir.
Cinler daha çok şu tabuları işleyen kimseleri çarpar.
a. Ocakta yanan ateşin üzerine su serpmek veya ateşi su ile söndürmek günahtır. İnanışa göre ateş, cinlerin mekanı olduğundan kendilerine bu şekilde zarar veren kimseye “erişirler.”
b. Gece tırnak kesilmez. ( Bu işin cinleri neden rahatsız ettiğini anlayamadık. Herhalde eskiden geceleri yeterli ışık sağlanamadığı için tırnak yerine insanların kendilerini kesmelerini önlemek için uydurulmuş bir tabu olsa gerek diye düşünüyoruz.)
c. Kesilen tırnak, vücuttan düşen kıl ortada bırakılmaz, yakılır veya el ayak altında olmayacak ve kimsenin görmeyeceği bir yere bırakılarak zamanla çürümeye terk edilir. Bu tabunun sebebinin, saçların ve tırnakların kullanılarak kara büyü, yani yerel ifade ile “başdil” yapılarak bu artıkların sahibine zarar verileceği yönündeki boş inanç olduğu anlaşılıyor.
d. Gece aynaya bakılmaz. Gece aynaya bakanın gurbete gideceğine inanılır. (Otuz yılımızın gurbette geçtiğine bakılırsa, küçükken geceleri aynaya biraz fazla bakmışız!?)
e. Eşikte oturulmaz. Eşik kutsal addedilir. Cinlerin en çok bulundukları yerlerden birisi de kapı eşikleridir. Dolayısıyla eşikte oturana cinler “erişir”.
f. Yeni doğan çocuğun göbek bağı cami avlusuna gömülürse, çocuğun dindar olacağına inanılır.
g. Yere düşen bir kimse “euzü besmele” çekerse cinler ona erişmez. Zira düşülen yerde bir cin topluluğunun olması ihtimali her zaman vardır. Özellikle su yolakları potansiyel tehlike arz eder. Bu yüzden “yerlerin karış karış sahibi var” denilmiştir.
h. Kırkı çıkmayan çocuğun çamaşırı güneş battıktan sonra dışarıda bırakılmaz. ( Buna bir yorum getiremedik.)
ı. “Kurt ağzı bağlama” büyüsü yapılırsa, ormanda kaybolan hayvana kurtlar zarar vermez
Bizim tesbit edebildiğimiz tabular bunlar. Elbette sayıyı ve çeşidi artırmak mümkündür. Bizim yukarıda verdiklerimiz örnekleme kabilinden sayılmalıdır.
Cin çarpmasının tedavisi, cinler ile muhaberatta bulunduğuna inanılan ve kendilerine “ hoca” dedirten, kerameti kendinden menkul kişilerin hastaya, genellikle okuyup üflemeleri, okunmuş su içirmeleri ve yaptıkları hamaillerin (muskaların) sürekli taşınması ile mümkün olmaktadır.
i. Yalan yere yemin eden, veya bir işi yapmayacağına dair yemin ederek, sonradan yeminini bozan kimsenin, veya yeminin edildiği mekanın sahibinin başına türlü felaketler geleceğine inanılır. Yeminin bozulmasından sonra kişinin başına gelen fenalıklar daima yeminin bozulması ile ilişkilendirilir. Buna “yemin düşmesi” denir. Yemin bozulursa kefaret vermek gerekir. Bu, bir yoksula sadaka vermek şeklinde olabildiği gibi, muhtaçların doyurulması şeklinde de olabilir. Bu takdirde yemeğe gelenlere münasip bir miktar para, “diş kirası” olarak verilir. Bu pek yaygın bir gelenek olmamakla birlikte çocukluğumuzda şahit olduğumuz bir hadise idi ki, zikretmeden geçemedik.
DUALAR, BEDDUALAR…..
İsmail Hakkı SAYIN
“Dua, insanın kendisi ile içinde yaşadığı cemiyetin maddi refah ve manevi saadetine yardım ve merhametini istemek üzere Tanrı’ya yaptığı bir hitap, bir sesleniştir.
Beddua ise, duanın aksi ve zıddı olan lanet, bela, inkisar ve gazap ifade eden manevi sözlerdir. “
Dua ve bedduayı, Prof. Doktor Şükrü ELÇİN, “ Halk Edebiyatına Giriş” isimli kitabında böyle tarif ediyor.
Bir toplulukta dua ve beddualar, genel olarak kalıplaşmış kısa söz ve ifadelerle yapılır. Kuşkusuz dua da, bedduada özeldir. Kalıplaşmış sözlerin dışında, dua ve bedduaları özel ve güzel kılan, bunları söyleyenin edebi kabiliyet ve ferasetidir. Biz, Çardakta sık duyduğumuz bazı kalıplaşmış dua ve beddua örneklerinden bazılarının örnekleme kabilinden vereceğiz.
Kısa dualar;
Yazın ağ gelsin… ( Bekâr kız ve delikanlılara özellikle yaşlı kadınların yaptıkları dualardan)
Ağ başlı gelin ol… ( Bekâr genç kızlar için gelinlik giy anlamında.)
Ağ başlı gelinler al.. ( Gelinlik giymiş güzel gelin al anlamında.)
Bir oğlun bin olsun…
Kum diye avuçladığın altın olsun…
Ömürlerin uzun olsun…
Ömrün uzun, düğünün güzün olsun.
Ocağına buğdaylar dolsun…
Kısa beddualar…
Margatlarını itirim. ( Margat; merkat, mezar. İtirmek; yitirmek anlamında..)
Garaltıların ırılsın...( Garaltı; karaltı, görüntü yani vücut. Irılsın; herhalde bu da kaybolsun anlamında kullanılıyor.)
Ulu yollara git ( öbür dünyaya git, yani öl..)
Çenelerini çekim, çenelerin çekilsin...
Dedemden/babamdan ötelere git ( dede veya baba ölmüşse, onun yanına git, yani, öl demek.)
Soyhalara gal ( soyha kelimesi hep kullanırlar da kimse ne anlama geldiğini bilmez. Anlamı: ölünün üzerinden çıkarılan giysidir.)
Alıcılar ye.. ( alıcı, can alan dert, yani hastalık kasd edilmiş olsa gerek.)
Can dertleri ye..
Garatavınlar ye.. ( Bu “garatavın” ın da ne anlama geldiğini de bilen yok. Ancak Arapça Taun, yani veba, kara veba hastalığı kastedilmiş olabilir.)
Geri Artlarına kalsın.. (mirasçılarına kalsın anlamında)
Mürtler olsun… ( kişileri hedef almayan, olumsuz bir durum, hastalık vs. karşısında söylenir.) “Mürd” , (ölsün, gebersin) anlamında Farsça bir sözcük olduğuna göre hayırlı bir ifade değil.)
Gözlerine miller dolsun.. ( iki anlamdan söz etmek mümkündür. Birincisi, Selin getirdiği birikinti çamur, Çardak ağzında “mil” olarak adlandırıldığından, seni sel alsın, gözlerine çamur dolsun anlamı çıkarılabildiği gibi, ikinci anlam olarak da, eskiden ceza olarak gözleri kör etmekte kulanılan alete “mil” denildiğinden, “gözün kör olsun” anlamı da çıkarılabilir.
Ocağına gumlar dolsun.. ( Evini sel alsın anlamında)
Yurtların dağılsın.
Yeraar ( işte Çardak ağzı orijinal bir söz. Yere gir, öl anlamında kullanılır.)
Kötevler ye… ( Bu “kötev”in ne anlama geldiğini kimse bilmiyor. Ama sıkça kullanılan beddualardan biridir.)
Yedi imamlara gal …( Buna da hiçbir yorum getiremedik.Ancak batini mezheplerden 7 imamcılara nisbet edildiği akla geliyor.)
Ocağın sönsün.. ( soyun kurusun, soyun kesilsin anlamında..)
(Y)üzünü yuyucu, sırtını soyucu görsün..
Hayalların kesilsin...
Hotum hotum hortla da gabir gabir atla.
Dedem beri de sen ötelere git.
Gayıp örennerine garış..
Ak kapılara git....
Arkan üstü gel....
Kafaların küllere gelsin...
Ulu yolun kör dibine git...
Yeri anan baban nurda da sen tuz göllerinde yat....
Çardak ağzında, dua ve beddualarda kullanılan çoğul eki, ifadeye samimiyet ve içtenlik katmak için kullanılmaktadır.
“Dua, insanın kendisi ile içinde yaşadığı cemiyetin maddi refah ve manevi saadetine yardım ve merhametini istemek üzere Tanrı’ya yaptığı bir hitap, bir sesleniştir.
Beddua ise, duanın aksi ve zıddı olan lanet, bela, inkisar ve gazap ifade eden manevi sözlerdir. “
Dua ve bedduayı, Prof. Doktor Şükrü ELÇİN, “ Halk Edebiyatına Giriş” isimli kitabında böyle tarif ediyor.
Bir toplulukta dua ve beddualar, genel olarak kalıplaşmış kısa söz ve ifadelerle yapılır. Kuşkusuz dua da, bedduada özeldir. Kalıplaşmış sözlerin dışında, dua ve bedduaları özel ve güzel kılan, bunları söyleyenin edebi kabiliyet ve ferasetidir. Biz, Çardakta sık duyduğumuz bazı kalıplaşmış dua ve beddua örneklerinden bazılarının örnekleme kabilinden vereceğiz.
Kısa dualar;
Yazın ağ gelsin… ( Bekâr kız ve delikanlılara özellikle yaşlı kadınların yaptıkları dualardan)
Ağ başlı gelin ol… ( Bekâr genç kızlar için gelinlik giy anlamında.)
Ağ başlı gelinler al.. ( Gelinlik giymiş güzel gelin al anlamında.)
Bir oğlun bin olsun…
Kum diye avuçladığın altın olsun…
Ömürlerin uzun olsun…
Ömrün uzun, düğünün güzün olsun.
Ocağına buğdaylar dolsun…
Kısa beddualar…
Margatlarını itirim. ( Margat; merkat, mezar. İtirmek; yitirmek anlamında..)
Garaltıların ırılsın...( Garaltı; karaltı, görüntü yani vücut. Irılsın; herhalde bu da kaybolsun anlamında kullanılıyor.)
Ulu yollara git ( öbür dünyaya git, yani öl..)
Çenelerini çekim, çenelerin çekilsin...
Dedemden/babamdan ötelere git ( dede veya baba ölmüşse, onun yanına git, yani, öl demek.)
Soyhalara gal ( soyha kelimesi hep kullanırlar da kimse ne anlama geldiğini bilmez. Anlamı: ölünün üzerinden çıkarılan giysidir.)
Alıcılar ye.. ( alıcı, can alan dert, yani hastalık kasd edilmiş olsa gerek.)
Can dertleri ye..
Garatavınlar ye.. ( Bu “garatavın” ın da ne anlama geldiğini de bilen yok. Ancak Arapça Taun, yani veba, kara veba hastalığı kastedilmiş olabilir.)
Geri Artlarına kalsın.. (mirasçılarına kalsın anlamında)
Mürtler olsun… ( kişileri hedef almayan, olumsuz bir durum, hastalık vs. karşısında söylenir.) “Mürd” , (ölsün, gebersin) anlamında Farsça bir sözcük olduğuna göre hayırlı bir ifade değil.)
Gözlerine miller dolsun.. ( iki anlamdan söz etmek mümkündür. Birincisi, Selin getirdiği birikinti çamur, Çardak ağzında “mil” olarak adlandırıldığından, seni sel alsın, gözlerine çamur dolsun anlamı çıkarılabildiği gibi, ikinci anlam olarak da, eskiden ceza olarak gözleri kör etmekte kulanılan alete “mil” denildiğinden, “gözün kör olsun” anlamı da çıkarılabilir.
Ocağına gumlar dolsun.. ( Evini sel alsın anlamında)
Yurtların dağılsın.
Yeraar ( işte Çardak ağzı orijinal bir söz. Yere gir, öl anlamında kullanılır.)
Kötevler ye… ( Bu “kötev”in ne anlama geldiğini kimse bilmiyor. Ama sıkça kullanılan beddualardan biridir.)
Yedi imamlara gal …( Buna da hiçbir yorum getiremedik.Ancak batini mezheplerden 7 imamcılara nisbet edildiği akla geliyor.)
Ocağın sönsün.. ( soyun kurusun, soyun kesilsin anlamında..)
(Y)üzünü yuyucu, sırtını soyucu görsün..
Hayalların kesilsin...
Hotum hotum hortla da gabir gabir atla.
Dedem beri de sen ötelere git.
Gayıp örennerine garış..
Ak kapılara git....
Arkan üstü gel....
Kafaların küllere gelsin...
Ulu yolun kör dibine git...
Yeri anan baban nurda da sen tuz göllerinde yat....
Çardak ağzında, dua ve beddualarda kullanılan çoğul eki, ifadeye samimiyet ve içtenlik katmak için kullanılmaktadır.
Kaydol:
Kayıtlar (Atom)