AKBARALIK İLE İLGİLİ TERİMLER, İSİMLER

İsmail Hakkı SAYIN

Konu ile ilgili sözcük ve deyimleri ayrı bir başlık altına almamızın sebebi, bu kelimelerin Çardak’a mahsus olmasından değil, Çardak ağzındaki söyleniş biçimini kayda almaktır. Yoksa, Teyze, hala vb. gibi kelimeler Oğuz Türkçesinin konuşulduğu her yerde değişik vurgularla zaten kullanılmaktadır. Örnek vermek gerekirse, teyze kelimesinin Çardak ağzında aldığı şekil “dayza”veya “deeza”dır. “Dayza” kelimesinin Urfa ağzında da aynen muhafaza edildiğine şahit olduk.Bu gibi örnekleri çoğaltmak mümkündür. Türkçedeki akrabalık ve manevi yakınlığı ifade eden anne, baba, dayı, amca vb. kelimeler anonim olmakla birlikte bazılarının söylenişleri, Çardak ağzında farklılaşmış, bazıları da bugün unutulmuştur. Ki, bu kelimeler eskiden Türk halkları arasında yaygın olarak kullanılmalarına rağmen zamanla terk edilerek mahalli kelimeler haline gelmişlerdir.

İletişimin gelişmesi ve yaygınlaşması, mahalli ağız ve şivelerin zamanla unutulmasını kaçınılmaz kılmaktadır. Biz bu kelimelerin unutulmaması için kaydetmeyi uygun gördük.

Bibi: Hala. Özellikle yaşlı kadınlar için kullanılan bir hitap şeklidir. Bu günlerde artık hiç kullanılmıyor. Ör: Döndü bibi, Eşe bibi gibi.

Mama: Hala. Çardak ağzında “hala” kelimesi galiba son elli yıldır yoğun olarak kullanılmaktadır. Çardak ağzında “hala” yerine “mama” sözcüğü kullanılırdı. Şimdilerde yavaş yavaş bu kelime de unutuluyor.

Dayza: Teyze kelimesinin Çardak ağzında aldığı şekil. Genellikle Musalı ve Cemallı Mahallesi sakinlerince kullanılan bir kelimedir.

Deeza: Teyze. Koltukçulu mahallesi sakinlerince kullanılmaktadır. Kelimenin Çardakta iki farklı şekilde kullanılmasının sebebi, adı geçen mahalle halklarının değişik Türkmen boy ve oymaklarına mensup olmalarından kaynaklanmaktadır. Nitekim Musalı Mahallesini kuran Deli Musalı adlı cemaat, Bozulus Türkmen teşekkülüne dâhil olan Caberli aşiretinin bir koludur. Bu aşiret, Kütahya civarlarından Kerkük’e kadar olan bölgelerde perakende olarak yurt tutmuştur. “Dayza” kelimesinin Çardak ve Urfa dolaylarında aynı şekilde kullanılıyor olmasını, bu durum açıklamaktadır.

Emmi: Amca. “Emmi” kelimesi genellikle Türkmen asıllı cemaatler tarafından kullanılmaktadır. Kelimenin etimolojik kökeninin Arapça’da da aynı anlama gelen “ammi” kelimesi olması ihtimal dâhilindedir.

Bizim oğlan: “Birader”, “kardeş” anlamlarına gelen bir hitap şekli. Burada hitap edilenin adı, hitap eden tarafından genellikle bilinmediğinden bu şekilde hitap edilir.

Bizim kız: Yukarıdaki hitap şekli ile aynı şeyleri ifaden eder.

Gelin bacı: Yenge. Ağabey, amca ve dayı hanımları için yaşça küçük olan yeğen ve akrabalar tarafından kullanıldığı gibi, gelin yabancı ise bütün köyün yengesi olduğundan, gelinden küçük olan kimseler tarafından bir kullanılan bir hitap sözcüğüdür.

Bu bahsi kapatırken akrabalık ve manevi yakınlık ifade eden kelimeler hakkında birkaç söz söyleme gereğini duyduk.

Baba. Anadolu ağızlarında aynı anlamda kullanılan bu kelime, bazı yaşlılar için saygı ve manevi yakınlık için de kullanılmaktadır. Bazen hitap edilenin ismi ile birlikte ( Ali baba gibi), bazen de tek başına kullanılmaktadır.

Ana. İstanbul şivesinde “anne” biçiminde söylenen bu kelime, yerini artık “anne “ kelimesine bırakmaktadır. Yukarıda ifade edildiği şekilde yaşlı kadınlara saygı ifadesi olarak da kullanılmaktadır.

Aba. Yörük ve Türkmen ağızlarında “abıla”, İstanbul ağzında da “abla” şeklinde söylenen bu kelime büyük kız kardeşler için kullanıldığı gibi aile dışından olup yaşça büyük olan kadınlar için kullanılır.

Ağa. Ağabey anlamında kullanılan bu kelime, bu anlamıyla artık pek kullanılmamaktadır. Bu kelime de “aba” kelimesi gibi yaşça büyük erkekler için kullanılan bir hitap şeklidir.

Bacı. Anadolu’da yaydın olarak kullanılmasına rağmen Çardak’ta pek fazla kullanılmaz. Yaşça birbirlerine emsal olan kadınlar ile erkeklerin bir kadına hitap şeklidir.

Sebebini bilmiyoruz ama, eskiden karı koca birbirlerine isimleri ile hitap etmezlerdi. Birbirlerini çağırma gereği duyduklarında kadılar; “ülen”, gibi sözcüklerle, erkekler ise “ulan” vb. kelimelerle birbirlerine seslenirlerdi.

Bir kadın, kocasının ikinci eşi ise, ilki için “eşim” diye bahseder. Çardak’ta birden fazla kadınla evlenmek pek yaygın olmamakla birlikte bunun birkaç örneği mevcuttur.

Türk toplumunun tamamında görüldüğü gibi, yaşça büyük olanlara saygılı davranmak çok önemlidir. Kişinin, kendisinden yaşlı kimseler ile kan hısımlığı olmasa bile kesinlikle emmi, dayı, mama, hala, vb. sözlerle hitap etmesi saygı gereğidir. Aksi davranışlar kınanır, ayıplanır. Bu durum eskiden böyle idi, halen de böyledir.